محمدرضا غلامی شکارسرایی

شکل رابطه دولت با طبقات اجتماعی در طول تاریخ ایران همواره متأثر از نظریات شیوه تولید آسیایی و استبداد شرقی تبیین شده است. بر اساس این نظریه، قدرت دولت نامحدود است و همه طبقات را زیر سیطره خود دارد. این در حالی است که بسیاری از داده های تاریخی عصر قاجار، این دیدگاه را زیر سوال می برند و نمایانگر وضعیتی هستند که در آن نیروهای مختلف اجتماعی قدرت دولت را محدود می کنند. این مقاله در پاسخ به مسأله تعارض نظریه دولت آسیایی و واقعیت تاریخی عصر قاجار نوشته شده است. پرسش اصلی مقاله این است که آیا دولت قاجار توسط طبقات جامعه محدود می شد یا دارای قدرتی مطلق و فراطبقاتی بود؟. در پاسخ به این پرسش از نظریه سه گانه دولت طبقاتی، بناپارتی و آسیایی کارل مارکس استفاده می شود. روش تحقیق از نوع مطالعه موردی تاریخی است که با دو روش اسنادی و تطبیق الگو به گردآوری و تحلیل داده ها می پردازد. یافته های تحقیق نشان می دهد که دولت قاجار نه ماهیتی طبقاتی داشت و نه دارای قدرتی فراطبقاتی، بلکه با برخورداری از استقلال نسبی نسبت به طبقات جامعه با مفهوم دولت بناپارتی قابل توصیف است.

روزنامه صوراسرافیل چه در عنوان و چه در محتوا، روزنامه عصرِ انقلاب بود. این روزنامه با زبانی تمثیلی و نزدیک به حکمتِ عامیانه، همان گونه که از ناماش پیداست، پیام آور عصرِ تازه ای شد. عصر مشروطه به تعبیرِ رسایِ «ناظم الاسلامِ کرمانی»، "عصر بیداری ایرانیان" از خواب غفلتِ چندین ساله بود. در انقلابِ مشروطه نگاه تمثیلی به زبان و زمان، دو عنصر اصلی این گسست بودند. در ساحتِ زمانی گویی فهمِ نظامِ عمودی سامانه جهانِ (نظمِ نمادین) گذشته به هم می ریخت و پادشاه در کانون و نقطه مرکزی آن مورد شک و تردید قرار می گرفت. در ساختِ زبانی هم خوانشِ تمثیلی از جهان در تقابل با فهم نمادینِ آن قرار داشت. نگاه تمثیلی بنیامین به تاریخ، نظریه زبانی و زمانی او در کنارِ استعاره بیداری و رویابینی اش، به کار تحلیل و تفسیرِ رخدادِ انقلابی مشروطه می آید. این مقاله بنا دارد با بهره از نظریه تمثیلیِ بنیامین درباره تاریخ و قصه و حکایت، برخی نوشته های روزنامه صوراسرافیل را از منظر خوانشِ تمثیلی رهایی بخش بررسی کند.

به باور متفکران علوم اجتماعی، کتاب های درسی یکی از مهم ترین ابزارها برای القای فرهنگ سیاسی و جامعه پذیرساختن دانش آموزان است. دراین بین، کتاب های مطالعات اجتماعی دوره متوسطه، بیشترین نقش را در جامعه پذیری سیاسی و انتقال فرهنگ سیاسی به نوجوانان بر عهده دارند. هدف این پژوهش سنخ شناسی فرهنگ سیاسی در کتاب های مطالعات اجتماعی متوسطه دوره اول سال تحصیلی 97-1396 بر اساس نظریه آلموند و وربا است. روش این پژوهش، تحلیل محتوای کمّی و جامعه آماری آن، بخش مدنی تمام کتاب های مطالعات اجتماعی متوسطه دوره اول است. یافته ها نشان می دهند خروجی مدنظر نظام سیاسی در کتاب های موردمطالعه وجود ندارد؛ در کتاب های مطالعات اجتماعی متوسطه دوره اول هیچ گونه مقوله ای درزمینهٔ مشارکت وجود ندارد و فقط به مقوله های آگاهی و انتظارات توجه شده است که در این میان توجه به آگاهیِ بیشتر، ازجمله انتظارات بوده است. درمجموع، فرهنگ سیاسی القایی کتاب های موردبررسی، از نوع فرهنگ سیاسی محدود - تبعی است.

موضوع مقاله حاضر بررسی فرهنگ سیاسی دو دسته احزاب اصلاح طلب و اصول گرا در ایران است تا ضمن آن میزان دوری یا نزدیکی احزاب اصلی ایران با الگوی جهانی احزاب سیاسی مشخص گردد. پرسش اصلی این است که «فرهنگ سیاسی احزاب اصلاح طلب و اصول گرا در ایران تا چه اندازه با فرهنگ سیاسی حاکم بر احزاب جهانی فراگیر و ایدئولوژیک مطابقت دارد؟». چارچوب نظری پژوهش متشکل از نظریه آلموند و وربا در زمینه فرهنگ سیاسی و نظریه اتو کرشهایمر و دیوید اپتر در زمینه احزاب ایدئولوژیک و فراگیر است. روش تحقیق تحلیل محتوای کمی است. جامعه آماری شامل ویدئوهای مربوط به مناظرات انتخاباتی کاندیداهای ریاست جمهوری در دوره های هفتم، هشتم، دهم، یازدهم، دوازدهم و سیزدهم و اسناد مربوط به مصوبات مجلس شورای اسلامی در دوره های ششم، هفتم و یازدهم است. یافته ها نشان می دهند که احزاب اصلاح طلب در بخش شعارهای انتخاباتی و در بخش تصویب مصوبات، معتقد و متعهد به فرهنگ سیاسی احزاب جهانی فراگیر بوده و به اصول دموکراسی نزدیک هستند. در نقطه مقابل، جناح اصول گرا، در بخش شعارهای انتخاباتی، تا حدود زیادی در چارچوب احزاب مولفه فراگیر قرار می گیرند اما در عرصه عمل و بخش تصویب مصوبات، همانند نسل دوم احزاب یعنی احزاب ایدئولوژیک، بر گرایش ایدئولوژیک خود پای می فشارند.

اقوام در ایران چه قبل از تشکیل دولت ملی و چه بعد از آن همواره مورد توجه روشنفکران و نخبگان و نظام های سیاسی حاکم بوده اند. اقوام تا پیش از تثبیت دولت ملی در ایران بیشتر از سوی روشنفکران و عمدتاً در جهت برساخت ناسیونالیسم ایرانی و غالباً در کتب، روزنامه ها و اشعار مورد توجه قرار می گرفتند. در دوره پهلوی اول و دوم عمدتاً این ناسیونالیسم باستان گرا بود که به اقوام موجودیت و معنا می بخشید و آن را به مثابه تهدیدی برای شکل گیری هویتی فراگیر در نظر می گرفت؛ اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی نوعی دگرگونی در فضای گفتمانی درخصوص هویت را شاهد هستیم. این گفتمان متفاوت در سال های ابتدایی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، به طور مشخص، خود را در سپهر گفتمانی امام خمینی(ره) نشان می دهد. این مقاله به بررسی مبانی و اصول سیاستگذاری هویتی در ج.ا.ا. بر پایه گفتمان امام خمینی(ره) می پردازد. برای این منظور از رهیافت ساختارگرایی، در قالب چارچوب نظری، بهره گرفته شده است. داده هایی که در این تحلیل بدان ها پرداخته شد شامل سخنرانی های امام(ره) در صحیفه امام بوده است. دال مرکزی گفتمان حاکم بر سیاستگذاری هویتی در اندیشه امام(ره)، اتحاد دینی بوده است. هم چنین می توان از مواردی نظیر برابری، برادری، نفی تفرقه، تنازع و نفی قوم گرایی به منزله ی دال های شناور یاد کرد.