سید علیرضا عالمی

هر تمدنی از دیدگاه نصر برای رسیدن به بالندگی، از کاستی‌ها و فزونی‌هایش باید آگاه باشد. اسلام نیز هم در قالب دین و هم در قالب تمدن، از دید فرهنگ و آیین آسیب‌پذیر است. روی‌کردی که به ماهیت فراگیر این دین و تمدن و پای‌بندی مسلمانان به اصول ماندگارش آسیب می‌رساند، افزون بر «تقدس‌زدایی از فضای فرهنگی» که آسیبی فراگیر به شمار می‌آید، گونه‌ای از گسست تاریخی و جغرافیایی از این پدیده در دو قرن گذشته است. از سوی دیگر، دین نهادی بنیادین و واقعیتی فرازمانی شمرده می‌شود که با مشکلاتی درباره ایمان دینی، ضرورت وجود شریعت و کارکرد آن روبروست و نهاد «اُمت اسلامی»؛ یعنی هویت مشترک مسلمانان با درافتادن اندیشه‌هایی درباره هویتِ سرزمینی، نژادی و زبانی در کشورهای اسلامی، دچار دوگانگی و آسیب می‌شود و غرب به انگیزه «جهانی‌سازی فرهنگی»، دو طرح بنیادی را هم‏زمان پی می‌گیرد: فراگیر ساختن «‌مدرنیته» و تهاجم به فرهنگ اسلامی.

این نوشته در صدد بیان این نکته است که تحمیل مفهوم ژئوپلتیک بر مقوله معرفتی و عقیدتی شیعه، از ابتکارات و بدعت های کتاب «ژئوپلتیک شیعه» نوشته فرانسوا توال است. توال سعی کرده مفاهیم قدیمی تر اسلام ایرانی و اسلام عربی را در دایره ای محدود تر بر شیعه گری ایرانی و شیعه گری عربی تطبیق کند. هدف اصلی او در این کتاب آن بوده که ژئوپلتیک شیعه را با هارتلند(مرکزیت) ایران ترسیم نماید. نویسنده برای رسیدن بدین مقصود، بسیاری از واقعیت های جوامع شیعی را نادیده گرفته است. همچنین از سوی مؤلف، خبط و خطاهایی در گزارش دهی از تاریخ تشیع و شیعیان مشهود است که در این مقاله به آنها اشاره شده است.

اصطلاح «امامیه» پیش از غیبت صغری، به بخش مهمی از مسلمانان شیعی  اطلاق می شده است. هرچند اصطلاح رافضه به عنوان اصطلاح رقیب، به اصرار نویسندگان مخالف امامیه، کاربرد بیشتری یافته است. در دوران ائمه(علیهم السلام) واژه امامیه، اصطلاحی عام برای فرقه هایی بود که قائل به نص در امامت بودند، اما همزمان با غیبت صغری و پس از آن، اصطلاح امامیه به طور ویژه به اثنی عشریان اختصاص یافت، در حالی که این سیر مطالعاتی و این برداشت در میان تاریخ پژوهان مغفول مانده است؛ بنابراین اینکه در چه دوره هایی برخی از شیعیان بدین نام خوانده شده اند و مصادیق آنها در هر دوره چه افرادی بوده اند، در این پژوهش به صورت استنادی به آن پرداخته شده است با این هدف که پیگیری تطور این مفهوم (به ترتیب قدمت واژگانی، وجه نام گذاری و مصداق شناسی) که در شناخت روش مند تاریخ تشیع اهمیت دارد، نشان داده شود.

به گفته نصر، هر تمدنی برای دست یابی به بالندگی، باید از کاستی ها و دارایی هایش آگاه باشد. اسلام نیز در جایگاه دین و تمدن، با این روی کرد به آسیب هایی در همه زمینه ها مانند زمینه های علمی، دچار می شود. ماهیت فراگیر این دین و تمدن و اندازه التزام مسلمانان به اصول ماندگارش، آن را آسیب پذیر می کند. از سویی، هجوم علم و فن آوری غربی و القای پی گیر مطالعات غربیان درباره نابودی تمدن اسلامی و از سوی دیگر تغییر جهان بینی و بنیادهای علوم از سنتی به جدید ( Modern ) بدون روی کرد انتقادی بدانها و هم زمان اجرای کورکورانه نظام آموزش غربی در کشورهای اسلامی و بدبختانه سردرگمی و رفتار منفعلانه اندیشه ورزان و نخبگان جهان اسلام درباره اسلام و تمدن اسلامی، تمدن اسلامی را در عرصه علم به آسیب های مهمی دچار کرده است.

غرب، تمدن اسلامی را به عنوان تمدن به رسمیت می شناسد، اما حاضر به «گفت وگو» با آن نیست و درمقابل از رویکردِ «برخورد» استفاده می کند؛ این امر مسئله ای اساسی بین تمدن اسلامی و تمدن غرب است. نخستین و مهم ترین گام نظریه پردازان سیاسی غرب برای برخورد، آن است که امکان گفت وگو بین تمدن اسلامی و تمدن غرب را از بین ببرند. با مراجعه به دو نامه رهبر معظم انقلاب به جوانان غربی، استفاده می شود که غرب بدین منظور، با گفتمان سازی بر محور نشانه «تزویر» می کوشد به جهانیان القا کند که تمدن اسلامی از ظرفیت گفت وگوی بیناتمدنی برخوردار نیست. غرب در این مسیر، از حربه هایی چون اسلام هراسی و برچسب زنی به مسلمانان استفاده می کند. درمقابل تمدن اسلامی با تمسک به نشانه «آگاهی»، باید به دنبال فراهم آوردن امکان گفت وگو باشد. در این مقاله با روش گفتمانی، این دو رویکرد در دونامه رهبر معظم انقلاب در قالب گفتمان، مفصل بندی، و زمینه های هژمونیک شدن هریک بررسی شده است. امام خامنه ای در پی گفتمانی اند که شرایط مناسب برای گفت وگوی تمدن اسلامی با اهالی تمدن غرب و نه نظریه پردازان و سیاست مداران تمدن غربی، را مهیا سازد؛ چراکه اینان با مقاصدی، به دنبال برخورد تمدنی اند.