حمید پولادی

آداب الحرب و الشجاعه اثری ارزشمند به زبان فارسی با موضوع نظامی و آداب جنگاوری است که در اوایل قرن هفت به نثری ساده و روان به رشته تحریر درآمد. این کتاب هم ازنظر قدمت متن و هم از دید زبان شناسی اعتباری برجسته دارد و کهن ترین متن فارسی شناخته شده در موضوع نامبرده است؛ نیز با توجه به اینکه در شبه قاره هند تألیف شده است، واژه ها و اصطلاحات هندی دارد؛ بنابراین بدیهی است که توجه ویژه به این کتاب ازنظر واژه شناسی و معنی شناسی ضرورتی انکارناپذیر دارد. با مطالعه کتاب با رویکرد واژه شناسی مشخص شد که بسیاری از واژه ها تاکنون ناشناخته باقی مانده و در هیچ منبعی درباره آنها توضیحاتی نیامده است؛ ولی به دلیل گستردگی اصطلاحات ناشناخته این کتاب، ثبت و بررسی همه آنها کاری زمان بر و دشوار است؛ بنابراین در این پژوهش، برخی از واژه های نظامی، استخراج، بررسی، معرفی و تحلیل می شوند. روش کار در مرحله اول، مطالعه آداب الحرب و الشجاعه و استخراج واژه های ناشناخته و ثبت نشده در حوزه مسائل گفته شده است. در مرحله بعد به روش مطالعه کتابخانه ای و جست وجو در پیکره ها و نرم افزارهای گوناگون مرتبط و با ابزار یادداشت برداری، شواهد موجود گردآوری شد. در مرحله نهایی، برخی از واژگان، بررسی و تحلیل شدند که درباره آنها توضیحاتی بیان می شود و هویّت شان آشکار خواهد شد. برخی نیز به دلیل آشکاربودن معانی آنها یا نبود اطلاعات کافی، که بیش از پنجاه واژه است، فقط معرفی شدند. درکل، همه این واژه ها نویافته هستند و تاکنون هیچ یک در فرهنگ لغتی ثبت نشده اند و در اینجا برای نخستین بار معرفی می شوند.

آداب الحرب و الشجاعه کتاب ارزشمند و تخصصی در حوزه جنگ و آداب جنگاوری است که متأسفانه پژوهش های زیادی درباره آن صورت نگرفته است. در خلال مباحث اصلی کتاب که نظامی گری است، می توان از فرهنگ عامه، آداب و رسوم و باورهای عامیانه در آن نشانی یافت. باتوجه به وجود باورهای عامه متنوع در این کتاب، در این پژوهش فقط به چند باور خاص مربوط به گرگ، شترمرغ و شیر پرداخته می شود که نادر و کم کاربرد است. باورهای مربوط به شتالنگ و زه در بحث گرگ، باور آتش خواری در بحث شترمرغ و باور ترس در بحث شیر موردبررسی قرار می گیرد. با بررسی های گسترده مشخص شد که هیچ کدام از این باورها تاکنون موردپژوهش قرار نگرفته و در این مقاله برای نخستین بار با ارائه شواهد از متون و منابع دیگر موردبررسی قرار می گیرد. روش پژوهش در این مقاله به این شکل است که ابتدا این کتاب به دقت مطالعه و باورهای عامه مختلف استخراج شد، سپس چند باور خاص از میان آن ها گزینش شد و براساس منابع مختلف شرح داده شد.

با وجود نگارش فرهنگ های لغات متعدد در زبان فارسی، همچنان واژه ها و اصطلاحات فارسی زیادی هست که از دید فرهنگ نویسان مغفول مانده یا شکل هایی از آنها ثبت نشده است. اخیراً با مطالعه منابع مختلف فارسی و تهیه پیکره های غنی، تلاش هایی برای گردآوری و ثبت واژه های ازدست رفته صورت گرفته و تا حدودی جبران شده، ولی همچنان این مشکل به شکل مطلوب حل نشده است. کتاب آداب الحرب و الشجاعه یکی از آثار ارزشمند فارسی است که هم از نظر قدمت و هم از نظر دارا بودن واژه های عمومی و اصطلاحات تخصصی نظامی دارای اعتبار زیادی است که بسیاری از این واژه ها گردآوری و ثبت نشده و ثبت آنها از نظر فرهنگ نویسی اهمیت ویژه ای دارد. همچنین به دلیل تخصصی بودن این کتاب در حوزه نظامی، پژوهش در این موضوع از اهمیت شایانی برخوردار است، ولی به دلیل گستردگی اصطلاحات نظامی و ابعاد مختلف آن در این کتاب، پژوهش در همه این ابعاد کاری دشوار و زمانبر است؛ بنابراین در این پژوهش فقط واژه های نظامی مربوط به انواع پیکان و گرز که از فرهنگ های لغات فوت شده است، برای اولین بار بررسی و معرفی می شوند. روش کار مطالعه کتاب آداب الحرب و استخراج واژه های مورد بحث، سپس جستجوی آنها در فرهنگ های لغات معتبر فارسی است تا روشن شود که هیچ یک از آنها در این فرهنگ ها نیامده است. نتیجه این پژوهش حکایت از آن دارد که سیزده اصطلاح نظامی در این موضوع هست که تاکنون در هیچ فرهنگ لغتی ثبت نشده و در این پژوهش برای نخستین بار است که این واژه ها و اصطلاحات معرفی شده است.

موجودات اساطیری و افسانه ای همواره در متون ادب فارسی بازتابی گسترده داشته است. گاو عنبری یکی از این موجودات افسانه ای است که در ادب فارسی از آن سخن به میان آمده است. نکته ای که درباره این جانور افسانه ای و داستان مربوط به آن قابل تأمل است، توصیفات مختلف و گاه متضادی است که در بیشتر منابع، اعم از فرهنگ های لغت و شروح شارحان، آشکارا به چشم می خورد؛ درواقع در هیچ یک از این منابع نمی توان به توصیف درست و روشنی از این موجود ناشناخته دست یافت. در بیشتر لغت نامه ها و فرهنگ نامه های جانوران و فرهنگ های مربوط به لغات و ترکیبات دیوان شاعران، به اشتباه این گاو دریایی را نوعی ماهی، به نام کاشالو یا کاشالوت، دانسته اند و به تبع آن شارحان متعددی نیز در شروح خود در بیان ماهیت اصلی این موجود عجیب الخلقه به راه خطا رفته اند. بر این اساس، نگارندگان در این پژوهش برآنند تا با گردآوری مستندات از منابع گوناگون و با ارائه شواهدی از شعر شاعران مختلف و بحث و بررسی هر یک از آن ها، نقاط مبهم مربوط به داستان عامیانه این جانور افسانه ای را روشن سازند و با استناد به نکته های نویافته، توصیف منسجم و معینی از ماهیت اصلی این گاو عنبرزا به دست دهند.

در متون مختلف زبان فارسی، دربارۀ علوم نظامی و جنگ افزارها بحث شده که ضروری است این منابع شناسایی و معرفی شوند تا بتوان در مطالعات بعدی، واژگان و اصطلاحات نظامی را از آن ها استخراج کرد. دانشنامۀ جامع العلوم با شصت باب، مهم ترین اثر فارسی امام فخر رازی (543-606 ه ق.) یکی از این منابع است که در یکی از باب های آن دربارۀ جنگ افزارهای ناشناخته و شیوۀ ساخت و کاربرد آن بحث شده است. پرسش تحقیق حاضر آن است که چه واژه ها و اصطلاحات نظامی در ستینی به کار رفته است و توجه به این بحث تا چه اندازه اهمیت دارد؟ تحقیق حاضر واژه ها، اصطلاحات و ترکیبات نظامی ناشناخته را در این کتاب معرفی و دربارۀ ابعاد نظامی یادشده در آن بحث می کند و جنگ افزارها و راهبردها و راهکنش های نظامی ذکرشده در اثر نام برده را بررسی و تحلیل می کند. روش این پژوهش از نوع مطالعۀ موردی کیفی روی جامع العلوم است که با مطالعۀ تطبیقی فرهنگ های دیگر کامل می شود. اهمیت موضوع در آن است که نشان می دهد دانشنامه ها منبعی از واژگان و اصطلاحات نظامی هستند که تاکنون از آن ها غفلت شده است؛ چنان که واژه ها و ترکیبات نظامی ناشناخته ای مانند خارپشت در جامع العلوم به کار رفته که در هیچ کدام از فرهنگ های عمومی و تخصصی ثبت نشده است. همچنین گسترۀ کاربرد این جنگ افزارها و نوع کاربرد آن ها در این دانشنامه تبیین شده اند. برای واژه گزینی در زمینه های مختلف، از جمله در موضوعات نظامی، می توان از الگوی ساخت این واژه ها کمک گرفت.