احمد برومند کاخکی

هوش مصنوعی به عنوان یک فناوری درحال تحول، مزایای اقتصادی و اجتماعی بسیار بزرگی برای آینده ترسیم کرده است. این فناوری می تواند در نحوه زندگی، کار، یادگیری، اکتشاف و تعامل انقلاب ایجاد کند. این پژوهش با رویکرد آینده پژوهی و هدف ترسیم سناریوهای فراروی بازار کار ایران با ظهور هوش مصنوعی در افق 1410 انجام گردیده است. پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و از حیث ماهیت و روش، توصیفی اکتشافی است که ب ر پای ه رویک رد کیفی به منظور مفهوم سازی و ارائه تحلیل های تجویزی می باشد. شیوه های گردآوری اطلاعات و روش تجزیه و تحلیل، شامل بررسی کتابخانه ای علمی و تخصصی، ذهن انگیزی، پنل های خبرگی و بهره گیری از روش های آینده پژوهی نظیر چرخه آینده، تحلیل ذینفعان و مدل سناریوپردازی الگوی شبکه جهانی کسب و کار بوده است. با استفاده از ترکیب این روش ها، 9 کنشگر، 52 پیشران و چهار عدم قطعیت شناسایی شد که در نتیجه برهم کنش عدم قطعیت ها 16 حالت نااطمینانی به وجود آمد که در نهایت با تأیید خبرگان 5 سناریو باورپذیر ترسیم شد. این پنج سناریو که به نام های «خدمت پذیر هوشمند»، «مونوپولی»، «جهان سرافا»، «رقابت تخریبی» و «نیچ مارکت» نام گذاری شدند، می توانند مبنایی برای کمک به سیاست گذاری حوزه بازار کسب و کار و اشتغال در این حوزه باشند.

بسیاری از موسسات آموزش عالی با توجه به وجود نگرانی هایی درباره هزینه و ارزش تحصیلات عالی، تلاش می کنند برای آینده نوآیند، برنامه ریزی کرده و از فشارهای شدید ناشی از نظارت عمومی، بودجه های پایین و رقابت برای دانشجو و منابع به سلامت بیرون آیند. شرایط متغیر در سازوکارهای ارائه خدمات آموزش عالی، نوآوری های ایجاد شده در تأمین مالی نظام دانشگاهی، تحولات اقلیمی، مسائل فرهنگی-سرزمینی آتی، جمعیت دانشجویی و نیروی کار آینده، تغییرات ماهوی شغلی و بین المللی شدن آموزش، لزوم اتخاذ رویکرد آینده نگرانه و میان رشته ای را در ابعاد حکمرانی بخش آموزش عالی روشن می سازد. در این پژوهش با استفاده از بررسی متون آینده پژوهی آموزش عالی و مدل های آینده نگاری، که خود ماهیتی میان رشته ای دارد، به کمک روش های خبره محور چارچوبی کیفی با تلفیق فرایندها و مفاهیم ارائه شده است که هدف اصلی آن پیاده سازی یک بوم آینده نگاری در حوزه آموزش عالی و ارائه توصیه های حکمرانی در نسبت با آینده است. بوم آینده نگاری، به استخراج آینده های بدیل آموزش عالی، تحلیل محیط نوآیند پیش رو و همچنین ترسیم نقشه راه حکمرانی این حوزه می انجامد.

با توجه به ارجاع روزافزون امور دانشگاهی به وزارت علوم (تشدید تمرکز و دیوان سالاری)، کاهش مشارکت دانشگاه ها در تصمیم گیری ها و برنامه ریزی ها (کاهش پاسخگویی) و کاهش کیفیت حجم آموزش عالی (عدم تناسب و توازن جدی میان فعالیت های دانشگاهی و استعدادها، مزیت ها و نیازهای مناطق)، مطالعات «مدیریت منطقه ای آموزش عالی» از نیمه دوم دهه ۹۰ آغاز شده اما تغییرات پی درپی و روند کند در پیشبرد این طرح، جای تأمل را باقی گذاشته است. این مقاله بر آن است تا با شناخت عوامل کلیدی در پیاده سازی مدیریت منطقه ای آموزش عالی، پیشران های مؤثر بر موفقیت یا شکست طرح مزبور را که همان متغیرهای کلان تصمیم گیری در تنظیم، هدایت و ترتیب اثر این طرح می باشند، تجزیه و تحلیل نماید. پژوهشگران با انجام مطالعات کتابخانه ای و مراجعه به خبرگان، عوامل مؤثر را شناسایی کرده و با توزیع پرسشنامه میان ۴۱ خبره در حیطه های آینده پژوهی، سیاست گذاری علم و فناوری و مدیریت آموزش عالی، از روش مدل سازی ساختاری-تفسیری برای تعیین روابط میان پیشران ها استفاده کرده اند. مدل نهایی از ۷ سطح برخوردار بوده و در آن عوامل به سه گونه «وابسته»، «پیوندی» و «محرک» در یک پیوستار منطقی تقسیم بندی شدند. این تحقیق نشان داد که سه پیشران "اقدامات قانونی"، "تقویت استقلال دانشگاهی" و "عملکرد آموزش محور، پژوهش محور یا تلفیقی وزارت عتف برای مدیریت گذار" پیش نیازهای اساسی اجرای طرح مدیریت منطقه ای آموزش عالی هستند.

نظر به روندهای جهانی آموزش عالی و ارتقای پاسخگویی اجتماعی و اقتصادی دانشگاه ها به جامعه پیرامونی، پیاده سازی ساختار مدیریت منطقه ای یکی از تصمیم های کلان آموزش عالی کشور بوده است. این تصمیم نیازمند واکاوی بیشتری بر اساس رفتار بازیگران کلیدی آموزش عالی است که پیامدهای خواسته و ناخواسته آن در رویکرد آینده پژوهی شناخته می گردد. در این تحقیق با استفاده از سناریوپردازی مبتنی بر نقشه شناختی فازی، رفتارهای وزارتخانه در پیاده سازی نظام حکمرانی منطقه ای (بند اول سند آمایش آموزش عالی مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی) بررسی شده و با کشف رابطه علّی میان ۱۳ پیشران، سه سناریو آمایش سلسله مراتبی، آمایش ارگانیک و آمایش نظارت گرایانه (ترکیبی متعادل)، برای 5 تا 10 سال آینده محتمل تعیین شدند. در این تحقیق علاوه بر مطالعات کتابخانه ای، از گروه متمرکز، پرسشنامه و مصاحبه عمیق نیز برای نمره گذاری میزان اهمیت و همچنین اعتباردهی به نقشه شناختی فازی بهره گرفته شده است. محاسبات نرم افزار Mental Modeler نشان داد که الگوی موجود در سناریوی سوم مطلوبیت بیشتری برای پیاده سازی نظام حکمرانی منطقه ای آموزش عالی را داراست.

فضای رقابت شدید حاکم بر کسب و کار و تغییرات جدی آن، مدیریت دانش را به ناجی سرمایه دانشی سازمان ها مبدل ساخته که ضمن اهمیت ذاتی، نیازمند تکامل، توسعه و بلوغ آینده نگرانه است. هدف از این تحقیق، جریان شناسی آینده مدیریت دانش و استخراج چالش ها و موانع کامیابی شرکت ملی صنایع پتروشیمی در جهت نیل به آینده مطلوب مدیریت دانش بوده است که با مطالعه میدانی محقق شده است. در این مسیر از ابزارهایی نظیر مصاحبه و پرسشنامه و همچنین مطالعات کتابخانه ای بهره برده شده است. این آسیب شناسی از طریق سنجش سازگاریِ فعلی شرکت و تحلیل شکاف آن با وضعیت اولیه ی سازگار با توسعه "مدیریت دانش بر مدار ارزش " حاصل شده است که در انتها، راهکارهای پیشنهادی آن در دو حوزه فرهنگ و ساختار سازمانی ارائه می شوند. این راهکارها بر تقویت هوشیاری اجتماعی سازمان و همچنین ارتقای توانمندی های منابع انسانی در جهت ثبت و ترویج دانش ارزش آفرین (در دو مقوله صنعتی و سازمانی) تأکید کرده است.

سرعت تغییرات، رقابت ، مشتریان آگاه و نوآوری ها، چالش های آینده و عدم قطعیت های جدی پیش روی سازمان ها است که ضرورت کارآمد سازی مدیریت دانش و سازگاری آن با شرایط آینده را اثبات می کند. چنانچه در مسیر تعالی مدیریت دانش در یک سازمان، فاقد نگاه آینده اندیش باشیم، اقدامات توسعه ای مدیریت دانش مضاف بر ناتوانی در حل مسئله، نفعی بر پایه نیازهای دانشی آینده نخواهد داشت. در این تحقیق پژوهشگران با موردپژوهش شرکت ملی صنایع پتروشیمی، به نحوه پیوند آینده پژوهی با سیر بلوغ مدیریت دانش پرداخته اند که نوآوری آن متکی بر ترکیب و کاربست روش های آینده پژوهی در مسیر کارآمد سازی نظام مدیریت دانش سازمانی است. در این مسیر، مصاحبه، پرسشنامه و مرور ادبیات برای گردآوری داده ها صورت گرفته و از منطق تحلیل چارچوب، پنل و گروه متمرکز حول چالش های آینده مدیریت دانش شرکت ملی صنایع پتروشیمی به عنوان ابزارهای تجزیه وتحلیل استفاده شده است. با شکستن روش های آینده پژوهی به بن مایه های کارکردی آن ها، درنهایت مدلی برای توسعه آینده بنیان مدیریت دانش سازمانی به عنوان خروجی پیشنهادشده است. اثر بلندمدت این مدل (متشکل از سه مرحله آسیب شناسی و نیازسنجی، تدوین راهبردهای دانشی و برنامه ریزی عملیاتی در توسعه مدیریت دانش)، ارزش آفرینی راهبردهای دانشی مطابق با وضعیت کلیدی آینده و همگرا شدن مقاصد مدیریت دانش با راهبردهای کلان و چشم انداز سازمان است. درنتیجه تکامل یافتگی و بلوغ مدیریت دانش همواره از منظر آینده استمرار می یابد.