علیرضا صدرا

حکمت محض و اجتماعی علامه طباطبائی شامل نظریه و نظام فلسفی سیاسی متعالی است که با استنباط یا امتداد دیدگاه ایشان از آثار و آراء وی قابل استخراج است. علامه طباطبائی بسان بسیاری از حکمای اسلامی، به تأسی از رویکرد و آموزه های توحیدی قرآنی و روایی مکتب دینی مدنی اسلام، انسان را مستخدم بالطبع می دانند. وی بر جامعه گرایی انسان تأکید دارد و طبع اجتماعی انسان را سیاست نگر و سیاست گرا می داند. ایشان از این ویژگی، ریاست و مرئوسیت با تعبیر به اعتباریات بعد از اجتماع یاد می کند. می توان علامه طباطبائی را در قیاس با حکمای مدنی و سیاسی برجسته همانند فارابی، خواجه نصیر، صدرالمتألهین یا علامه جعفری، حکیم اجتماعی تلقی نمود. حکمت اجتماعی علامه، ظرفیت بسیاری برای تداوم، تکمیل و تولید یا بازتولید حکمت اجتماعی سیاسی دارد. این مقاله صرفاً بر حکیم اجتماعی بودن علامه طباطبائی تأکید می کند.

نظام انقلابی جمهوری اسلامی ایران، مراحل تاریخ ساز و بلکه مراتب تکوینی و تکاملی، نهادسازی و تأسیس، دفاع مقدس و تثبیت و توسعه زیربنایی را با هزینه های گزاف اما با کارآمدی زیرساختی (ارزشی، بینشی و منشی) هرچه فراتر از سر گذرانده و پشت سر گذاشته است. هم اینک الگوسازی پیشرفت و دولت سازی، جامعه سازی و امت سازی تا مرز تمدن سازی نوین اسلامی ایرانی را به ترتیب در چشم انداز ملی و فراملی کوتاه بُرد و کوتاه مدت، میان برد و میان مدت و بلندبُرد، بلندگستر و بلندمدت خود دارد. این نیازمند ارتقای هرچه فراتر کارآمدی است. چالش ارتقای هرچه فراتر کارآمدی ساختاری و راهبردی ملی خود به منظور دستیابی به چشم انداز و تحقق اهداف بلند آن، پیشاروی جمهوری اسلامی ایران قرار دارد. طرح و تبیین ارتقای کارآمدی و کارآمدسازی نظام سیاسی، ملت و دولت (هیئت حاکمه) جمهوری اسلامی ایران، نقش الگوسازی اسلامی-ایرانی پیشرفت به ویژه الگوسازی دولت در کارآمدسازی نظام و دولت سازی کارآمد است. باتوجه به نقش تأثیرگذار و حتی تعیین کننده دولت و کارآمدی آن در تعیین سرنوشت ملت و کارآمدی نظام سیاسی، پرسش اصلی این است: دولت سازی کارآمد جمهوری اسلامی ایران چیست؟ پرسش های فرعی نیز به چرایی، چیستی و چگونگی این دولت سازی می پردازد. فرضیه این پژوهش این است: «الگوسازی اسلامی-ایرانی پیشرفت، سبب ارتقای هرچه فراتر کارآمدی نظام جمهوری اسلامی ایران خواهد شد». توضیح فرضیه این گونه خواهد بود: در این مقاله با نقادی گفتمان و الگوی رقیب توسعه تک ساحتی مدرنیستی غربی و نظریه پردازی تمدن پیشین اسلامی-ایرانی، به نظریه سازی گفتمان و الگوی اسلامی و ایرانی پیشرفت سیاسی می پردازیم. روش پژوهش تحلیل متن و محتوای آثار، اسناد و آرا در این زمینه است. یافته اجمالی ازاین قرار است: الگوسازی اسلامی-ایرانی پیشرفت، ضمن کارآمدی، بهره وری و اثربخشی ذاتی و دورن زادی خود، مانع رفتار پاندولی (زیگزاکی) نوسان ساز و فرصت سوز بحران آفرین دولت های پی درپی و جای گزین بوده و مسبب سیر تحقق پیشرفت متکامل (پلکانی) کشور و نظام جمهوری اسلامی ایران شده است و می شود.

هدف از این نوشتار، تبارشناسی دقیق رخدادهای تاریخی خردی است که ابعاد و زوایای مختلف دولت مدرن در ایران معاصر را شکل داده، و ویژگی های مهم و مشاهده شدنی در دولت های کنونی به آن بخشیده اند. متفاوت از بیشتر نظریه پردازان دولت، در این پژوهش استدلال شد که تبار فکری و گفتمانی دولت مدرن در ایران به نیمه دوم سده نوزدهم و به طور ویژه به عصر ناصری بازمی گردد؛ و می توان این واقعیت را در میان برخی رویدادهای فراموش شده و گاه حاشیه ای جست وجو کرد. بر این اساس، پرسش های پژوهشی زیر مطرح شدند: 1. چه شرایطی سبب پیدایش دولت مدرن در ایران سده نوزدهم و به ویژه عصر ناصری شد؟ 2. چگونه رویدادهایی مانند کمیابی مواد غذایی به تغییرات جمعیتی و پیدایش دولت مدرن منجر شدند؟ با الهام از مفهوم حکومت مندی فوکو، در فرضیه پژوهشی بیان شد که وقوع برخی رویدادها (همه گیری و ناامنی غذایی) سبب ظهور انگاره جدید جمعیت و در پی آن تغییر در فنون حکمرانی و گذار به حکومت مندی جدید دولت در ایران شد که مبتنی بر سامانه امنیت و نیز سامانه تنظیمی- انضباطی بود. جمعیت به منزله سوژه نیازها، و تمایلات در دستان حکومت پدیدار شد، و موضوع فنون جدید حکومت واقع شد. با اتکا به روش گردآوری و تحلیل شواهد تاریخی و داده های کیفی موجود در رساله های سیاسی، خاطرات، اندرزنامه ها و سفرنامه های سده نوزدهم، و نیز در متون سیاسی مرتبط با شکل گیری دولت مدرن در ایران درستی فرضیه تاثیرگذاری رخدادهای تاریخی خرد بر پیدایش دولت تأیید می شود.