عبدالجلیل مرداسنگی

جزیره قشم بنا به وسعت و موقعیت مکانی، همواره دارای شرایطی ویژه مانند فراهم آوردن لنگرگاه های متعدد برای کشتی ها و همچنین امکان تهیه و ذخیره آب برای گردآمدن جوامع انسانی و فعالیتهای زراعی بوده است. آثار و شواهد باستان شناسی موید وجود جوامع انسانی متعددی از دوران هخامنشی به بعد در جزیره قشم است که از طریق لنگرگاه های موجود به دریانوردی، صیادی و تجارت دریایی میپرداخته اند. در روستای کوشه در قلب جزیره قشم، مسجد و بقعه یی وجود دارد که میعادگاه و محل نذورات دریانوردان و خانواده آنها بوده است و دریانوردان بهنگام بروز خطراتی از جمله طوفان و امواج و یا مواجهه با دزدان دریایی به آن متوسل میشده اند. در این جستار با ذکر روایات مختلف در مورد بنای این بقعه، به بررسی و پژوهش پیرامون روستای برخت، قدمت دریانوردی در جزیره برخت، بقعه برخ و پیوند آن با دریانوردان پرداخته میشود. روش مطالعاتی بکار رفته در نوشتار حاضر، روش پژوهش کتابخانه یی، مصاحبه و بازدید و بررسی میدانی محل مورد نظر است. نتایج حاصل از این پژوهش روشن میسازد که روستای برخت در دوره یی از تاریخ بعنوان مرکز کانونی تولید و بازرگانی جزیره شناخته شده بود؛ بطوریکه خود جزیره هم بنا به اهمیت این روستا بعنوان جزیره برخت شناخته میشده است و بقعه قدیمی واقع در برخت از اعتباری ویژه نزد مردم و دریانوردان برخوردار بوده است.

محوطه باستانی خربس در ده کیلومتری جنوب غربی شهر قشم با فاصله یی اندک از دریا قرار دارد. در این محوطه، آثار و شواهد باستانی و تاریخی همچون قلعه، گورستان و یک آب انبار یافته شده است که دلالت بر مسکونی بودن طولانی مدت این محوطه دارد. در نزدیکی تپه های باستانی خربس و در دل کوه، غار طبیعی خربس (که بشر کندوکاوی در آن صورت داده و الحاقاتی بدان افزوده است) قرار دارد. نقل قولهای متفاوت، این دستکندها را متعلق به دوره های متفاوتی از دوره ماد تا دوران اسلامی میدانند که گاه آن را معبدی مهری و گاه مامن و پناهگاهی در مقابل ناامنی و خطرات احتمالی دانسته و برای آن کارکردهای متفاوت نظامی، مسکونی، دفاعی، مذهبی و... قائل بوده اند. در این جستار به معرفی و بحث و بررسی این غار صخره یی و معماری ویژه آن و همچنین تاریخ سکونت بشر در جزیره قشم به روش پژوهش کتابخانه یی، بررسی مطالعات باستان شناسی و بازدید و بررسی میدانی از محل پرداخته میشود. براساس یافته ها و نتایج حاصل از این پژوهش، به احتمال زیاد این غار، مهرابه یی متعلق به دوران باستان بوده که در دوره های بعد، از آن بعنوان یک پناهگاه و مخفیگاه در برابر خطرات ناشی از ناامنی ها استفاده میشده است.