اسماعیل نصری

در نیمه دوم سده ششم هجری قمری/ دوازدهم میلادی هم زمان با اوج گیری هنر و صنعت سفال سازی زرین فام، اشعار فارسی و کتیبه نویسی جایگاه مهمی در آرایش ظروف زرین فام ایفا می کند و هنرمندان سفالگر ضمن ترسیم انواع اشکال تزیینی، اشعار و نقوش نوشتاری را بر روی ظروف طراحی کرده اند. اشعار و نوشته ها که پیوندی نزدیک با ذوق و سلیقه شخصی، فرهنگ و ادبیات زمان خود دارند، نقش مهمی در طراحی ظروف زرین فام کاشان داشته اند که در مطالعات باستان شناسی کمتر بدان توجه و پرداخته شده است. مطالعه و بررسی این اشعار که بر مبنای ادبیات زمان خود ایجاد شده، افزون بر زیبایی، از جنبه ادبی و فرهنگی نیز حائز اهمیت است. در مقاله پیش رو به منظور شناخت هرچه بهتر مفاهیم، اشعار و کتیبه های سفالینه های زرین فام دوران سلجوقی و ایلخانی منسوب به کاشان، به مطالعه هشت نمونه از سفالینه های زرین فام این سده ها که در موزه آبگینه و سفالینه های ایران نگهداری می شوند پرداخته شده است. پرسش های تحقیق حاضر عبارت اند از: ۱. آیا ارتباطی میان محتوای اشعار و کتیبه ها با نوع تزیینات آن ها وجود دارد؟ 2. محتوای غالب این نوشته ها کدام است؟ با پاسخ به این پرسش ها گامی در راستای اهداف مقاله که بررسی تعامل و پیوستگی شعرنویسی، با سفال زرین فام سده های میانی کاشان و دسته بندی محتوایی اشعار و کتیبه های آن هاست برداشته شده است. نتایج این پژوهش که با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و بر اساس منابع مکتوب انجام شده، حاکی از آن است که نوشتار نقش اساسی در تزیین بخشی از ظروف زرین فام کاشان داشته است. همچنین کتیبه ها و اشعار سفالینه های مورد مطالعه حاوی جملات دعایی برای صاحب ظرف و اغلب دارای محتوایی عاشقانه ا ند.

بیان مسئله: همزمان با ظهور اسلام صنعت سفال گری در سرتاسر ممالک اسلامی با شیوه و ابتکارات گوناگون ادامه یافت. یکی از مهم ترین ابداعات و نوآوری های این دوران سفال زرین فام است که موجب پیشرفت و دگرگونی هایی در شیوه تولید سفال اسلامی شده است. این نوع سفال یکی از مهم ترین سفالینه های این دوران است که از همان ابتدای پیدایش مورد توجه قرار گرفت و در سرتاسر جهان اسلام از اقبال عامه برخوردار شد. با توجه به عنوان، دراین پژوهش در نظر است به سؤالات پیش رو پاسخ داده شود. چه عواملی در پیدایش این نوع سفال تأثیر گذار بوده و خاستگاه و منشأ این نوع سفال ها کدام سرزمین است و  همچنین روش ساخت این سفال ها چگونه  بوده است؟  هدف: هدف از این پژوهش مطالعه و شناخت زمینه های شکل گیری، دامنه تولید، پیشینه تاریخی و چگونگی روش ساخت این گونه از سفالینه ها است. روش پژوهش: روش انجام این پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و یافته اندوزی آن به صورت اسنادی انجام شده است. یافته ها: براساس پژوهش انجام شده، کمابیش همزمان با قرون سوم و چهارم ه . ق در بخش های مختلف سرزمین های اسلامی (مصر، عراق، سوریه و ایران) تحت تأثیر سنن مذهبی، جستجو در یافتن جایگزین مناسب برای ظروف فلزی سیمین و زرین، همچنین پیامد ظهور طیف های جدیدی از اقشار اجتماع، ساخت ظروف زرین فام رواج یافته است. به علاوه علی رغم تولید سفالینه های زرین فام در مناطق مختلف، این نوع سفال جایگاه ویژه ای در فرهنگ و هنر ایران داشته است به نحوی که فرم های گوناگون ظروف زرین فام همراه با نقش مایه های متنوع نشانگر تحول و شکوفایی آن در این خطه می باشد.

بیان مسئله: مناره یکی از عناصر تزیینی- کاربردی ویژه در بناهای مذهبی است که پیشینه ای کهن در معماری ایران قبل از اسلام داشته است. در دوره سلجوقیان که یکی از ادوار مهم تاریخ ایران است در شهر اصفهان مناره هایی با ابعاد و اندازه های مختلف با تزیینات زیبای آجرکاری، کاشی کاری، گچ بری و کتیبه ها ساخته شده که عظمت و زیبایی خیره کننده ای را القاء می کنند. این مناره ها دارای کاربری های مختلف بوده و هر یک زمینه مناسبی را برای خلاقیت و هنرمندی بانیان و معماران آن فراهم نموده است. این پژوهش درصدد است که به این سؤال که طرح های تزیینی این مناره ها از چه نوع تزییناتی است؟ پاسخ دهد. هدف: شناخت آرایه های تزیینی مناره های دوره سلجوقی شهر اصفهان است روش پژوهش: روش انجام این پژوهش تحلیلی- تطبیقی و گردآورری اطلاعات به صورت ترکیبی (کتابخانه ای- میدانی) صورت گرفته است. یافته ها: نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که ایجاد بنای مناره در دوره سلجوقی در شهر اصفهان اهمیت روزافزونی یافته است و در اغلب مناره های بررسی شده طرح های تزیینی متنوعی با استفاده از تکنیک آجرکاری به اجرا درآمده است که علاوه بر جنبه کاربردی به لحاظ عناصر بصری زیباشناسانه حائز اهمیت هستند.

فن و هنر سفالگری عصر قاجار به لحاظ شیوه های ساخت، تزئین، طرح و نقش، دارای مؤلفه ها و شاخصه ها، وجوه افتراق و اشتراک فراوانی با دوران قبل از خود بوده که در مطالعات باستان شناسی کمتر بدانها توجه و پرداخته شده است. مطالعه و بررسی ظروف سفالی دوره قاجار، افزون بر آشنایی با فرهنگ حاکم بر این دوره، شیوه های ساخت و تزئین به ویژه در خصوص نقوش به عنوان اصلی تزئینی در سفالینه ها را آشکار می سازد. از این رو، در مقاله پیش رو با مطالعه و بررسی تعدادی از سفالینه های عصر قاجار، شیوه های تزئین و نقوش بر روی ظروف سفالی بررسی می شوند. بر این اساس، هدف از این پژوهش، آشنایی با انواع نقوش به کار رفته در سفالینه های مورد مطالعه و در نهایت، طبقه بندی این نوع نقوش است. در این پژوهش، نتیجه جستجوها به روش میدانی با مراجعه به موزه های داخلی (رضا عباسی، موزه ملی ایران، موزه آبگینه و سفالینه های ایران) و جست جو در وب سایت موزه های خارجی (ارمیتاژ، ویکتوریا و آلبرت)، به یافتن نوزده نمونه انجامید که بیشترین تعداد، از موزه آبگینه و سفالینه های ایران انتخاب شد. روش انجام این پژوهش، توصیفی- تحلیلی بوده و روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای و همچنین، بر بررسی میدانی استوار است. بدین معنا که ابتدا همه نمونه ها به صورت میدانی و اسنادی گردآوری شده، سپس معرفی، تحلیل و در جداول ترسیمی، نقوش تزئینی، ویژگی ها و شاخص های خاص هر یک استخراج و تقسیم بندی شده اند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهند سفالگری دوره قاجار در عین تأثیر پذیری و تداوم سبک های سفال سازی دوران قبل، به نوآوری هایی در زمینه نقوش دست یافته که مختص به این دوره بوده اند.

سفالینه های زرین فام از جمله آثار سفالی در ایران است که در طی سده های ششم و هفتم هجری قمری در مراکز مختلفی در شهرهای کاشان، ری، ساوه، سلطان آباد و تخت سلیمان تولید شده اند. این آثار دارای فرم های مختلفی هستند. عدم تاریخ گذاری دقیق و مبهم بودن مکان ساخت از جمله عواملی است که همواره درک چنین آثاری را با دشواری همراه کرده است. این مقاله بر آن است که گاه نگاری تنگ زرین فام موجود در کاخ اختصاصی مجموعه فرهنگی- تاریخی نیاوران را با رویکرد تطبیقی و انجام مطالعات کتابخانه ای مطالعه و تبیین کند. روش انجام این پژوهش، توصیفی تاریخی است و گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی صورت گرفته و اهدافی همچون دستیابی به تاریخ دقیق تر، شناسایی محل ساخت و درک سبک تولیدی برای این تنگ را دنبال می کند. ازاین رو نخست، این ظرف مستند نگاری و سپس به توصیف اجزا و شناسایی نقش مایه ها پرداخته شده است. پس از آن از طریق مطالعه تطبیقی با آثار تاریخ دار، با مراجعه به منابع کتابخانه ای و با تکیه بر چهارچوب سبک شناسی1 الیور واتسون2، تاریخ گذاری و مکان ساخت این اثر واکاوی شده است. ازاین رو سه پرسش اصلی این پژوهش از این قرار است که تنگ زرین فام (صُراحی) کاخ موزه نیاوران مربوط به چه مقطع زمانی است؟ مرکز ساخت آن کجا بوده است و بر اساس کدام یک از سبک های شناخته شده تولید سفال زرین فام ساخته شده است؟ نتایج حاصل از این پژوهش بیانگر آن است که محل تولید این تنگ کاشان بوده و در اواخر سده ششم و اوایل سده هفتم هجری قمری بر اساس سبک درشت نقش3 تولید شده است.

موزه آبگینه و سفالینه های ایران واقع در خیابان سی تیر تهران یکی از غنی ترین مجموعه های موجود در کشور است که آثار آبگینه و سفالینه از دوره های مختلف را در دل خود جای داده است. این موزه متشکل از پنج تالار نمایش آثار هنری است. در این بین سفالینه هایی که در تالار زرین این مجموعه نگهداری می شوند از جایگاه ویژه ای برخوردارند. از میان آن ها با تعداد شش نمونه از سفالینه های زرین فامی مواجهیم که هیچ گونه تحقیق مستقلی درباره این آثار صورت نگرفته است. شواهد نشان می دهد مسئله انتساب خاستگاه و تاریخ ساخت این آثار به درستی تبیین نشده است. بدین ترتیب با توجه به اهمیت این آثار، پژوهش حاضر به روش توصیفی تاریخی با استناد به منابع کتابخانه ای و با ارجاع موردی به سایر نمونه های همانند در تارنمای اینترنتی موزه هایی که آثار آن ها توسط پژوهشگران و متخصصان برجسته تاریخ گذاری شده و از کاوش های علمی به دست آمده، از طریق تجزیه و تحلیل و انطباق مشابهت های فرم و نقوش تزیینی به کمک رویکرد تطبیقی با استفاده از جداول مقایسه ای به بازنگری گاهنگاری این ظروف می پردازد. بدین ترتیب مهم ترین پرسش های مطرح این پژوهش در ارتباط با دوره زمانی و مرکز تولیدی این آثار است. بر اساس یافته های تحقیق نمونه ظروف سفالی زرین فام موزه آبگینه و سفالینه های ایران از منظر تاریخی و مکانی، معرف سبک و تکنیک آثار ساخته شده در کاشان طی بازه زمانی اواخر قرن ششم هجری قمری تا اوایل سده هفتم هجری قمری هستند.

  سفالینه های زرین فام کاشان طی قرون ششم و هفتم هجری قمری بازتابی از نقش پردازی های مختلف است. بر روی ظروف زرین فام به دست آمده از این شهر، ترسیمات مختلف انسانی، گیاهی، اسلیمی، کتیبه نگاری و جانوری نقش شده است. در میان آن ها از زیباترین جلوه های خلاقیت انسان در عرصه تزیین ظروف زرین فام، طراحی نقوش مختلف جانوران است که از جذابیت بصری منحصربه فردی برخوردارند. بر این اساس هدف اصلی پژوهش حاضر، شناسایی و طبقه بندی انواع نقوش حیوانی شامل نقوش مختلف جانوران بر سفال های زرین فام کاشان با محوریت سفالینه های زرین فام موزه آبگینه و سفالینه های ایران است. بنابراین پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که مجموعه سفالینه های زرین فام منتسب به سده های ششم و هفتم هجری قمری کاشان موزه آبگینه و سفالینه های ایران در برگیرنده چه نوع نقش مایه های جانوری هستند؟ در بررسی مقدماتی بیست سفالینه زرین فام در موزه مذکور مورد مطالعه قرار گرفت. برای جلوگیری از درازی سخن از میان سفالینه های مذکور، به جهت مشابهت های نوع تزیینات جانوری ترسیم شده بر این آثار، تنها تعداد دوزاده عدد ظرف با فرم های مختلف شامل کاسه، بشقاب و تنگ که از کیفیت تصویری بهتری برخوردار بودند انتخاب شدند. سپس بر اساس آن ها تقسیم بندی و بررسی نقوش جانوری صورت پذیرفته است. همچنین پس از معرفی هر نقش مایه، مفهوم نمادین آن نیز شرح داده شده است. روش انجام این پژوهش، توصیفی تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به صورت مشاهده میدانی نگارنده و مطالعه کتابخانه ای انجام گرفته است. بر اساس پژوهش انجام شده نقوش جانوری سفالینه های زرین فام موزه آبگینه در پنج دسته جداگانه در برگیرنده نقوش حیوانات وحشی (پلنگ، خرگوش)، حیوانات اهلی (سگ، اسب، بز) پرندگان (اردک، طاووس، لک لک)، آبزیان (ماهی) و موجودات ترکیبی (هارپی) هستند. همچنین یافته های پژوهش حاکی از آن است که نقوش جانوران حضور چشمگیری در تزیین ظروف سفالین زرین فام سده های ششم و هفتم هجری قمری کاشان دارند و اغلب به عنوان عنصر اصلی تزیین بر بستر ظروف ترسیم شده اند.    

سفال زرین فام، از جمله هنرهای مهم دوران اسلامی است که هم زمان با سده های نخستین اسلامی در ایران متداول شده و تا پایان دوران قاجار به حیات خود ادامه داده است. این هنر در دوران حکومت های سلجوقیان، خوارزمشاهیان و ایلخانیان، در ایران تجلی گاه چنان ابتکارات بی بدیلی بوده است که عصر شکوهمند، تاریخ این تکنیک محسوب می شود. شیوه های مختلف تزئین زرین فام در این دوره ها بیانگر تولید این گونه سفالی در کارگاه های سفالگری در مراکز مختلف و در طی زمان های متفاوت هستند. در موزه آبگینه و سفالینه های ایران، تعداد ده عدد سفال زرین فام متعلق به سده های ششم و هفتم ه.ق. وجود دارد که زمان ساخت و مرکز تولید این سفالینه ها به روشنی مشخص نیست. از این رو، با استناد به مطالعه تطبیقی می توان گاه نگاری این آثار را تعیین نمود. لذا هدف پژوهش حاضر، بر روشن شدن زمان و مکان ساخت این نمونه ها از طریق مطالعه تطبیقی با نمونه های معرفی شده در منابع و نیز آثار شناسنامه دار در سایت موزه های معتبر داخلی و خارجی، بر اساس قرابت هایی همچون؛ ترکیب بندی نقوش، تزئینات، شکل، ساختار، فرم و بدنه استوار است تا به دو پرسش اصلی این پژوهش؛ 1. سفالینه های زرین فام مورد مطالعه، ساخت کدام مرکز تولید سفال زرین فام هستند؟ 2. این سفالینه ها در چه مقطع زمانی ساخته شده اند؟ پاسخ دهیم. روش انجام این تحقیق، مبتنی بر شیوه توصیفی- تاریخی است که بر استفاده از بررسی و مشاهده مستقیم آثار موزه ای و نیز همراه با مطالعه کتابخانه ای و مطالعه تطبیقی استوار است. نتایج حاصل از این مطالعه نشان می دهند شهر کاشان، محل تولید این آثار بوده است و این ظروف در طول سده های ششم و هفتم ه.ق. ساخته شده اند.

بحران کرونا ویروس از چالش های جدید جامعه جهانی به شمار می رود. این پدیده نوظهور، طی چندسال اخیر موجب تأثیرات منفی و مخرب در صنعت گردشگری در موزه ها و مجموعه های فرهنگی تاریخی شده است. در این میان، شیوع کرونا ویروس شرایط کاملاً متفاوتی را در حوزه منابع انسانی به وجود آورده است. هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی پیامدهای بحران همه گیری کرونا ویروس در مدیریت منابع انسانی در طول همه گیری بیماری کرونا در مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران بوده است. این پژوهش به لحاظ روش، توصیفی پیمایشی؛ به لحاظ نوع، کاربردی و به لحاظ داده با استفاده از طیف لیکرت کمّی سازی شده است. جامعه آماری این پژوهش را تمامی کارکنان مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران به تعداد 120 نفر تشکیل داده اند که براساس فرمول کوکران، حجم نمونه 103 نفر تعیین شده است. پایایی و روایی ابزار پژوهش با استفاده از آزمون های ضریب بارهای عاملی، آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی، پایایی اشتراکی، ضریب rho_A، روایی همگرا و روایی واگرا سنجیده شده است. همچنین از نرمافزار اس.پی.اس.اس ۲۴ و اسمارت پی.ال.اس ۳ برای تجزیه و تحلیل داده ها استفاده شده است. طبق یافته ها، میانگین رضایت از انعطاف پذیری و چرخه زندگی مجازی کارکنان، ارائه دوره های آموزشی به کارکنان، مشارکت، توسعه و ارتقای انگیزه کارکنان از طریق برقراری ارتباط مستمر با استفاده از روش های نوین، روش های نوین برای حمایت از کارکنان و حفظ سلامت و رفاه آن ها و اقدامات ایمنی سازمان برای کارکنان در دوران همه گیری کرونا در وضعیت مطلوبی قرار داشته است و صرفاً دسترسی کارکنان به منابع برای کار در خانه در دوران همه گیری کرونا در مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران در وضعیت مطلوبی قرار نداشته است.