کامران امیرارجمند

از زمان ورود علوم جدید به ویژه نجوم نیوتنی به جهان اسلام و ایران و آغاز مخالفت با آن تا زمان قبول عمومی هیئت جدید از جانب علماء، صرف نظر از بعضی مخالفت های پراکنده ، بیش از دو قرن گذشته است. این دوره شامل گذار از باور به سکون زمین و مرکزیت آن است که نه تنها در نظام بطلمیوسی بلکه درسایر کیهانشناسی های دوران اسلام مفروض بود و صدها سال در آگاهی عمومی ریشه دوانده بود. تاریخ نویسی علم این دوره تا قبول کامل هیئت جدید و بر خورد با سایر علوم غربی باید با وسواس علمی و با بررسی شواهد مکتوب و آثار فرهنگی موجود تدوین شود. در چند دهه اخیر اظهار نظرهای مختلفی از جانب تاریخ نویسان علم در این باره انجام گرفته است. سید حسین نصرمعتقد است که علمای اسلام علوم غربی را بدون تنقید یک جا قبول کرده و در مقابل آن تسلیم شدند. دکتر گمینی هم با جدا کردن شیعه «متشرعه» از شیخیه و صوفیان بر این باور است که عکس العمل های گروهی متخالفی در مقابل علم هیئت جدید وجود داشته است. بر خلاف شیخیه و صوفیه، علمای «متشرعه» تناقضی بین آیات و احادیث با هیئت جدید نمی دیدند و اگر هم می دیدند آن را قابل حل می شمردند و از جهت دینی مشکلی نداشتند و مخالفتشان عمدتاً بر اساس تفکر فلسفی مورد قبولشان بود.یکی از علمای امامیه که نظری کاملاً انتقادی به علوم جدید داشت محمدحسین کاشف الغطاء بود. او در نوشته هایش از دروان مشروطه و دهه های بعد، به ویژه با علم هیئت جدید و نظریه تکامل داروین مخالفت می کند. دکتر گمینی خوانشی متضاد با این برداشت از نوشته های کاشف الغطاء ابراز کرده است . در مقاله حاضر تزهایی که دکتر گمینی در طی سال های اخیر به خصوص درنوشته های جدیدش در باره مواجهه علماء امامیه با علم هیئت جدید ابراز کرده است بررسی می شوند. وبا شواهد و براهین دیگری استدلال می شود که اغلب آنها یا بر زمان پریشی تکیه دارند و یا بر این فرض نادرست که مخالفت علمای امامیه (متشرعه) با علم هیئت جدید به خاطر دلایل دینی نبود بلکه دلایل آنها صرفاً یا عمدتاً دلایل مربوط به فلسفه طبیعی بوده است. به علاوه نادرستی باور او در مورد عدم مخالفت کلی کاشف الغطاء با نظریه تکامل داروین با مراجعه به نوشته های او مستدل می شود.

کتاب جانورنامه نوشتهٔ محمدتقی انصاری کاشانی تا چندی پیش به عنوان تبیین نظریهٔ تکامل داروین معرفی می شده است. اخیراً آقای عرفان خسروی در مقاله ای تخصصی این باور را به درستی رد کرده ولی معتقد است که هیچ گونه برداشت تکامل زیستی از کتاب جانورنامه جایز نیست. در این مقاله مهم ترین منابع کتاب جانورنامه معرفی می شوند و ضمن بررسی محتوای این کتاب در پرتو کشف ها و نظریه های مطرح شده در تاریخ طبیعی و زیست شناسی سده های ۱۸ و ۱۹ میلادی استدلال مى شود، که بر خلاف ادعای خسروی، جانورنامه در بخش بسیار مهم خود که به پیدایش جانداران و تاریخ زیست می پردازد، به روند تکاملی جانوران اشاره های متعدد دارد و می توان رابطه نزدیکی بین مبنای نظری جانورنامه و لامارکیسم دید و نوآوری های لامارک و پیروانش را نیز در جانورنامه به خوبى مشاهده کرد.

سهم نجم الدوله در انتقال و جذب علوم جدید در دورهٔ قاجار بسیار ارزنده است. ولی چرا در ایران علی رغم شکوفایی علوم در قرون گذشته رهیافتی به علوم جدید پیدا نشد، و حتی هنگامی که این علوم از خارج به ایران راه یافت نتوانست در ابتدا در ایران ریشه بدواند. اما پاسخ همه جانبه به طرح معمای نیدهام ابعاد وسیعی را در بر می گیرد، که از توان یک فرد خارج است. در اینجا در ابتدا به اهمیت طرح این سؤال اشاره می شود و به دنبال آن برخی از پاسخ هایی که تاریخ نگاران علم در غرب به این معما داده اند اجمالاً بررسی و ارزیابی می شوند. سپس منطق روشن شناسی علوم سنتی در ایران به اختصار مورد بررسی قرار می گیرد و استدلال می شود که با این روش شناسی که در کتاب رساله شمسیه تجویز شده است، دستیابی به علم هیئت جدید، که با کشفیات نیوتن تثبیت و مقبولیت عام یافت، متصور نبود. در خاتمه برای تأیید این استدلال به نظریه یکی از علمای عصر قاجار به نام محمد حسین شهرستانی در کتاب آیات بینات مراجعه می شود.

انتقال علوم هم زمان با گسترش استعمارگری شتاب گرفت و به صورت یکی از پدیده های توأمان این تلاش برای جهانگشایی ظاهر شد. تاریخ نگاری علم تا سال های هشتاد قرن نوزده در جهان غرب و همچنین ایران غالباً متمرکز بود بر تحقیق در باره نظریه ها، ایده ها وکشفیات ممتاز و دانشمندان پیشتاز و نخبگان علم. ولی پس از آن به تدریج زمینه های تحقیق در غرب وسعت گرفتند و جنبه های بسیار مهم فرهنگی، اجتماعی و نهادی و اقتصادی را نیز شامل شدند. به خصوص تاریخ نگاران به تاریخ علوم جدید و انتقال علم توجه بیشتری معطوف کردند. دو عامل مهم باعث این تحول شدند: یکی نظریه توماس کوهن بود و دیگری نقد شرق شناسی ادوارد سعید. در بخش اول این مقاله انتقال علم جدید بررسی می شود و دو مدل انتقال علم از جرج بسلا و جوزف نیدهام، دو تاریخ نگار علم، در این رابطه ارائه می شود. در بخش دوم نظریهٔ توماس کوهن و نقد شرق شناسی ادوارد سعید همراه با نظریه دیپش چاکرابارتی که برای تاریخ نگاران انتقال علم بسیار مهم است، بررسی می شود. در بخش سوم این مقاله نکاتی در باره تاریخ نگاری انتقال علم در ایران و روش شناسی آن و همچنین سنجش نقدی از آن ذکر خواهد شد.

به احتمال بسیار کهن ترین سند موجود به زبان فارسی که به معرفی و تشریح علم هیئت جدید پرداخته است، نامه ای است که در سال 1624م، یعنی کمتر از ربع قرن پس از مرگ تیکو براهه، در دوران شاه عباس اول تدوین شده است. این نامه را اشراف زاد? ایتالیایی، پیترو دلاواله، بر اساس گفتار کشیش و ریاضی دان ایتالیایی کریستفرو بوری خطاب به دوست منجمش زین الدین لاری نوشته و برای او فرستاده است. در این نامه دلاواله به تشریح مدل براهه می پردازد و همراه آن برای اثبات برتری آن در مقایسه با نظام بطلمیوسی دلیل می آورد. علاوه بر آن از رونق علوم ریاضی و هیئت در اروپا سخن می گوید و از کپلر وگالیله به عنوان بزرگان این علوم نام می برد. وی همچنین خبر از اختراع تلسکوپ و رصد اقمار مشتری می دهد. دلاواله در خاتمه از مطابقت مدل براهه با کتب مقدس مسیحیان سخن می گوید و سعی دارد زین الدین لاری را قانع کند که این مدل مغایرتی با نص کتاب های مقدس و وحی ندارد.