جاسم بوعذار

مباحث فقهی، علاوه بر تقسیم منطقی و ترتیب ساختاری ابواب فقهی، به اهداف و شیوه هایی در آموزش و پژوهش نیاز دارد تا برنامه ریزی درسی در خصوص متون فقهی که ارائه می شود، دارای ثمره علمی و عملی باشد. در مقاله حاضر، با درک ضرورت مساله به روش توصیفی – تحلیلی، سعی شده است که شیوه های نیل به این هدف میسر شود، از جمله این اهداف که از عهد معصومین (ع) و ادوار فقهی مورد نظر بوده، فراهم کردن زمینه اجتهاد و استنباط و کاربردی کردن علم فقه برای شاگردان بوده است که به این لحاظ، رعایت کردن شیوه هایی چون آسان آموزی، ترجیح دروس اهم و به مباحثه گذاشتن دروس رشته فقه، می تواند اهداف آموزشی و پژوهشی را قابلیت تحقق ببخشد.

خوزستان ازجمله مهم ترین نقاطی است که از دیرباز به نخل پروری و صادرات خرما، معروف بوده است. طایفه بنی کعب یکی از عشایر مهم ساکن خوزستان اند که به نخل پروری همت داشتند. بنی کعب که از طوایف مشهور و در حکم یک حکومت محلی بود، ابتدا در شهر قبان می زیستند که به «چعب» نیز خوانده می شد. زمانی که بنی کعب از قبان به سوی شادگان، آبادان و خرمشهر در عهد شیخ سلمان بن سلطان (1160 ه / 1747 م) مهاجرت کردند، بخش عمده ای از درآمد خویش را از طریق نخل پروری در زمین های حاصلخیز خوزستان به دست می آوردند. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی به بررسی تاریخچه ای از پیدایش فرهنگ و اقتصاد مربوط به نخل خرما، جایگاه نخل پروری در خوزستان و شهرهای مهم خرماخیز در خوزستان و همچنین صادرات خرمای خوزستان به کشورهای حاشیه خلیج فارس در دوره بنی کعب می پردازد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که با توجه به نفوذی که بنی کعب در حوضه خلیج فارس داشت، دامنه صادرات خرمای خوزستان در دوره شیخ مزعل و شیخ خزعل به کشورهای حاشیه خلیج فارس از طریق بندر خرمشهر توسعه پیدا کرده بود.

از موضوعات بسیار مهمی که در فقه مورد بررسی قرار گرفته و در سه باب جداگانه (صلاه، حج و نکاح) بحث شده است، مفهوم ستر و ساتر بوده که بنا به حالت در نماز بودن و غیر آن در نظر گرفته شده است. در حالت نماز، مذهب امامیه و مذاهب اربعه اهل سنت اتفاق نظر دارند بر اینکه ساتری که در نماز پوشیده می شود، در غیر نماز پوشیدن آن جایز بوده است ولی درباره مقدار زائدی که پوشیدن آن در حال نماز واجب و در غیر نماز واجب نمی باشد، اختلاف نظر دارند. در باب حج، همه مذاهب اتفاق دارند که پوشیدن ازار و رداء برای محرم واجب می باشد ولی مذاهب شافعی و حنبلی، به جهت قائل شدن به جواز پوشیدن سر برای مرد و مذهب حنفی به جواز پوشیدن قفازین برای زن، با دیگر مذاهب اختلاف نظر دارند. در باب نکاح نیز، مذاهب امامیه و اهل سنت، اتفاق دارند که مرد جهت خواستگاری می تواند به وجه و کفین زن بنگرد. با این تفاوت که مورد اختلاف در خصوص مقدار زائدی که پوشاندن آن در حال نماز واجب بوده بنا به حالتی است که ناظر (مرد) به منظور (زن) نگاه کند ولی درباره مقدار زائد در ابواب حج و نکاح که پوشاندنش واجب نبوده و نگاه به آن اشکالی ندارد، به نظر می رسد به جهت حرمت پوشاندن صورت و دفع عسر و حرج برای طرف منظور (زن) و رفع غرر برای طرف ناظر (مرد) باشد.

در صورتی که متعاقدین یا یکی از آنها با تخلف از تعهدات و یا زیر پاگذاشتن آنها روبرو گردند، مهلتی برای حق فسخ مقرر شده است تا بتوان به فوریت و یا در مدت معینی به اعمال حق قانونی و شرعی اقدام کرد. این امر در حقوق مدنی، یا در قالب خیارات فوری و یا خیاراتِ با مدت معین تقسیم گشته است. مواد این خیارات به تبعیت از فقه امامیه در محدوده خیار رؤیت و تخلف از وصف، خیار غبن، خیار عیب و خیار تدلیس (با قید فوریت) و خیار مجلس، خیار حیوان و خیار شرط (در مدت معین) مشخص شده است. اعمال این خیارات بنا به مدت و شرایط عادی درنظر گرفته شده است ولی گاه بنا به شرایط اضطراری، اعمال این خیارات با مانع جدی و خارجی مواجه می شود. در این مقاله، به شیوه توصیفی و تحلیلی، به نقش و کارکردِ این مهلت ها در رفع موانع خارجی پرداخته شده است که این کارکردها را می توان در سه پیامد نفی تکلیف مالایُطاق به موجب دو قاعده لاضرر و عسر و حرج، معذوریت و رفع مسئولیت از متخلف و استمرار مهلت تا رفع مانع خلاصه کرد.