مرضیه آزاد ارمکی

  خانه به عنوان مهم ترین گونه بنا همواره در نظر معماران و صاحب نظران جایگاه خاصی داشته و از دیدگاه های مختلفی به آن پرداخته شده است. از دیربار در طراحی خانه های سنتی ایران، توجه به مسئله اقلیم و تحولات اجتماعی و اقتصادی عوامل مهمی در معماری به شمار می آمده است. معماری مسکونی در دوره ی معاصر تحت تاثیر عوامل متعددی از جمله تغییر روش های ساختمانی سنتی به مدرن، به طور اجتناب ناپذیری تغییر شکل داده و از درون گرایی سنتی به برون گرایی مدرنیستی سوق پیدا کرده است. در محله های تاریخی شهر مشهد خانه های ارزشمندی وجود دارد که به واسطه تغییر شیوه زندگی، طرح های توسعه بافت مرکزی، تعدد مالکین و مهاجرت ساکنین در معرض تخریب قرار گرفته اند. از آن جایی که هدف این نوشتار احیای الگوهای از دست رفته معماری مسکونی است، معماری خانه های مشهد در دوره ی قاجار بررسی شده و مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفتند.  بازگشت دوباره به الگوهای مسکن بومی مشهد، بررسی نحوه ی کاربست ارزش های ایرانی در چیدمان فضایی و احیا و بازآفرینی این سنت فراموش شده، هدف غایی طرح حاضر است. قدم اول در نیل به این هدف، مستندسازی خانه ها و جمع آوری اطلاعات لازم در قالب عکس، نقشه و بهره گیری از منابع مکتوب و شفاهی است. روش تحقیق در این پژوهش ترکیبی از روش های تفسیری- تاریخی و مطالعه موردی است که براساس مشاهده میدانی و مطالعات کتابخانه-ای و مصاحبه شفاهی به جمع آوری و تحلیل اطلاعات پیرامون خانه های مشهد پرداخته شد. پژوهش حاضر با تمرکز  بر معماری خانه های تاریخی دوره قاجار شهر مشهد به بازشناخت و گونه شناسی این خانه ها پرداخته و در پی پاسخ دادن به این پرسش اصلی است که نظام فضایی خانه های سنتی مشهد در دوره قاجار چگونه شکل گرفته است؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که خانه های مشهد با مشخصات معماری اقلیم سرد و نیمه خشک، عمدتاً درونگرا ساخته شده اند و آن ها را براساس ویژگی های فضای معماری و نحوه چیدمان فضا در اطراف حیاط می توان طبقه بندی کرد. بسیاری از ویژگی های خانه های مشهد به نحوی با متغیّرهای فرهنگی، اعتقادی، اقتصادی و اقلیمی هماهنگ بود ه اند. هر چند در دوره قاجار تغییرات کالبدی و فضایی در معماری مسکونی مشهد اعمال شد.  

در بررسی و تحلیل معماری بخصوص معماری سنتی، شناخت محیط حائز اهمیت است. در نظریه سازماندهی محیطی که به عنوان مقدمه شناخت محیط معرفی می گردد، انسان در پی نظم و معنا بخشیدن به محیط اطراف خود و در جهت ارائه معانی ذهنی و تنظیم روابط با محیط می باشد تا باایجاد محیطی مضبوط، علاوه بر پویایی، تعامل با دیگران را نیز فراهم کند. مفهوم محیط از نگاه راپاپورت، برگرفته از فرهنگ و فعالیت های اجتماعی، برآیندی ساختارگرایانه از فضا، زمان، معنا و روابط و مجموعه ای از مولفه های ثابت، نیمه ثابت و عناصر غیرثابت در محیط اجتماعی است که انطباق مولفه های چهارگانه در معماری سنتی و بومی بیشتر از معماری مدرن می باشد. در این پژوهش و با هدف بررسی و شناخت مولفه های محیطی و دانش های بکارگرفته شده در بناهای سنتی و نوع تعامل انسان ها در گذشته با محیط و جهت انتظام محیط و فضاهای موجود، مجموعه نارنجستان قوام شیراز مورد مطالعه قرار گرفته است. پژوهش حاضر با بررسی منابع کتابخانه ای، نظریات و دیدگاه های راپاپورت در باب محیط و بخصوص نظریه سازماندهی محیط وی و مولفه های آن استخراج گردید. سپس با مشاهده میدانی مجموعه نارنجستان، به بررسی و انطباق بنا با مولفه های نظریه پرداخته شد. نتیجه اینکه عناصر کالبدی، نقش پررنگی در سازمان فضایی بنا دارد و انتظام فضایی نیز بر معنا، زمان و ارتباطات تاثیرگذار است. همچنین به تایید تطابق نظریه و اصول چهارگانه سازماندهی محیطی با معماری سنتی و بومی کمک می کند. 

«احساس معنوی محیط» تجربه ای ویژه حاصل از حضور در فضاهای قدسی است. درزمینه ی ارتباط بین معماری و مفاهیم معنوی، تحقیق های بسیاری صورت گرفته است اما کمتر به بررسی تجربیات معنوی در مواجهه با آثار معماری پرداخته اند. روانشناسی رفتارگرا به واسطه تمرکز بر روی عکس العمل مخاطبان، به عنوان پاسخ و فضاهای معماری به عنوان محرک، بستر مناسبی برای بررسی احساس معنوی محیط است. در این مقاله از طریق مرور ادبیات، ویژگی های این احساس شناسایی و سپس از طریق تحلیل عاملی، عوامل فضایی مؤثر، دسته بندی می شوند. پس از تهیه پرسشنامه و سنجش روایی از «نسبت روایی لاوشه» و «شاخص روایی محتوایی» برای تعیین پایایی از روش آلفای کرومباخ استفاده شد. برای تعین حجم نمونه، از طریق روش آسان یا در دسترس تعداد 320 نفر از زائران حرم مطهر امام رضا (ع) در سال 1397 انتخاب شده اند. یافته ها و نتایج پژوهش نشان می دهد عوامل مؤثر بر احساس معنوی محیط، در پنج دسته به شرح عوامل عملکردی «مقیاس و تناسب ابعادی، رعایت شأن و عملکرد، فضای سکون، فضای مکث، حیاط های وسیع، امکانات رفاهی جانبی و هم جواری فضاهای فرهنگی» و عوامل کالبدی «عظمت مقبره، شکوه داخلی مقبره، تدریج افقی اهمیت، سیر از ساده به پیچیده در محور عمودی و افقی، شاخص بودن المان مقبره» و عوامل ایده ای «ساماندهی ورودی، انتظام سلسله مراتبی فضا، منع شمایل نگاری، انطباق محور حرکتی بر محور معنایی، ابهام در تسلسل فضا، شاخص بودن نورپردازی و موقعیت عناصر نورانی» و عوامل یکپارچگی شامل «تشابه نسبی فضاهای پشت سرهم، کل گرایی، همگرایی فرم و تزئینات» و عوامل فناوری، «مسقف بودن موقت حیاط، سامانه های نورپردازی شگفت انگیز و شرایط زیست محیطی» شناسایی و دسته بندی شده اند.

بافت فرسوده شهری بخش بزرگی از شهر های ایران را تشکیل می دهد بسیاری از مناطق تهران با چنین مسائلی رو به رو است و لزوم ساماندهی این فضا های شهری بیشتر بر ما آشکار می شود. لذا مفهومی به نام زندگی شبانه به وجود می آید که به تشویق فعالیت های گوناگون اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در ساعات بیشتری از شبانه روز توجه دارد. استفاده شبانه روزی از فضا نه تنها آن را مستهلک نمی کند؛ بلکه حضور و فعالیت مستمر شهروندان را بر آن اهمیتی می-بخشد که چه مردم و چه مدیران شهری در حفظ و نگهداری آن کوشاتر می گردند. در این مقاله با توجه به شاخص های موثر بر زندگی شبانه و نیز شناخت کلی از ویژگی های مختلف شهر تهران و ویژگی های محدوده تاریخی لاله زار به ارائه راهکارهایی در جهت ایجاد کاربری پیشین به منظور سرزندگی، کاهش آسیب های اجتماعی و کالبدی، جذب سرمایه و بازگرداندن هویت اصلی این محدوده پرداخته شده است. این مقاله، بنا بر ماهیت موضوع از دو روش کیفی و کمی، استفاده شده است. در ادامه داده های مورد نیاز از جامعه آماری منتخب جمع آوری شده و پس از دسته بندی و استخراج با روش آماری SPSS مورد تحلیل قرار گرفته است. نتایج بدست آمده حاکی از آن است که شاخص های زندگی شبانه از جمله احساس امنیت، دسترسی به حمل و نقل عمومی، جذابیت و زیبایی فضا، افزایش ساعات فعالیت ها و همچنین برگرداندن کاربری گذشته در ساعاتی از شب می تواند موجب جذب مردم و پویایی این فضا باشد و نیز هویت اصلی این خیابان را تا حدودی به آن باز گرداند.

تفاوت های اقلیمی در سراسر ایران قابل مشاهده است و در شرایطی این اقلیم ها دارای یک یا چند ویژگی های مشابه می باشند. در دو اقلیم معتدل و مرطوب و گرم و مرطوب عامل اقلیمی مشترک یعنی میزان رطوبت بسیار زیاد وجود دارد که آسایش ساکنین آن را مختل می کند. در گذشته بناها متناسب با اقلیم هر منطقه ساخته می شد و برای ایجاد آسایش از انرژی ها و منابع طبیعی بهره می برد. موثرترین روش برای کنترل رطوبت زیاد، استفاده از انرژی باد می باشد. انرژی باد از قدیم در زمینه های مختلف تولیدی و معماری مورد استفاده قرار می گرفته است. امروزه انسان ها با نادیده گرفتن عناصر اقلیمی که در گذشته مورد استفاده قرار می گرفت باعث هدر رفت انرژی و افزایش هزینه های ناشی از آن شده اند. طراحی اقلیمی را می توان به عنوان روشی برای کاهش همه جانبه هزینه انرژی یک ساختمان دانست. در این متن برای بررسی دقیق تر دو اقلیم مذکور به مقایسه و تطبیق نمونه هایی در شهر گرگان و بوشهر پرداخته شده است تا بتوان به راهکارهای مشترک و متفاوت آن ها برای رفع مشکلات ناشی از رطوبت دست یافت. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی-تحلیلی و مقایسه تطبیقی است و نمونه ها به صورت هدف دار انتخاب شده اند.

محوریت دادن به ساخت و معماری مهدکودک ها در جهان، انقلابی در برنامه آموزشی کودکان بود که از سال ۱۸۳۰ شروع شد و همچنان ادامه دارد. از این زمان به بعد است که معماران و سازندگان مهدکودک ها تلاش بسیاری در نوسازی مهدکودک ها کردند. گروهی از آنها بیشترین وقت خود را صرف دوام، فضا و هزینه های طراحی در مهدکودک ها کردند و ایجاد خلاقیت و ارتباط با محیط را در این فضاهای انسان ساخت محوریت بخشیدند. امروزه در طراحی معماری خاص کودک معیارهایی فراتر از ابعاد و اندازه ها مورد مطالعه قرار می گیرند؛ هرچند در ایران همچنان مهدکودک های طراحی شده در استانداردهای اولیه دارای نواقصی بسیار هستند. مسئله ای که در این مقاله مورد توجه قرار گرفته است، شناخت مقایسه ای بین معماری مهد کودک در تهران و تورنتو (دو شهر مهم و پر جمعیت و چالش) می باشد. در مطالعه صورت گرفته بر اساس بهره گیری از رویکرد نظری کریستوفر دی، از روش مشاهده و مصاحبه، به مقایسه تعدادی مهدکودک در تهران و در مقابل تعدادی در تورنتو کانادا پرداخته ایم. حاصل این تحقیق نشان از این دارد که معماری مهدکودک های ایران در زمینه هایی چون استانداردهای فضایی، ابعاد و دید و منظر دارای ضعف می باشند در حالی که در معماری مهدکودک های تورنتو، معماری وابسته به آموزش، هنر و خلاقیت طراحی شده است. با توجه به نیاز اولیه معماری مهدکودک به ملاحظات کودکانه به چنین جمع بندی دست یافتیم که در معماری مهدکودک ایرانی بر خلاف معماری مهدکودک غربی ملاحظات کودکانه در کمترین حد خود دیده شده است.

امروزه بی توجهی معماران و طراحان به ارزش های متفاوت زنانه، غالب های جدید غیر قابل انعطافی را تشکیل داده است. وجود آشپزخانه های باز در خانه ها و آپارتمان های جدید جزئی از ساختار واحد مسکونی امروز ایران به حساب می آید. این تغییر فضایی پیامدهایی در نظام اجتماعی و روابط انسانی دارد. این مقاله در صدد کاوش تجربه زیست زنان ایرانی در این فضای نوپدید است. این مقاله با بهره مندی از روش مصاحبه کیفی تفاسیر زنان تهرانی از این پدیده را بازنمایی می کند. زنانِ موافقِ مورد مصاحبه دلایلی چون از میان رفتن حریم اختصاصی، نامناسب بودن این سبک معماری با سبک زندگی ایرانیان در زمینه آشپزی و پوشش را عمده ترین دلایل مخالفت خویش با این سبک معماری ذکر کرده اند. در مقابل زیبایی و به روز بودن و همچنین امکان ارتباط بیشتر با فضاهای دیگر و خانواده از سوی زنانِ موافق، دلایل مناسب بودن این سبک دانسته شده است. یافته های این مقاله ضرورت ارائه مدل های معماری متنوع تر برای خانه های ایرانی را مطرح می کند. مدل هایی که ضمن دارا بودن ارزش های زیباشناختی برای سبک های زندگی متنوع زنانِ ایران، گزینه های متنوع تر و سازگارتری را عرضه نمایند.