مهرداد سلطانی

واژه «الگو» امروزه کاربرد وسیعی در زبان فارسی داشته و حوزههای مختلف علوم هریک به فراخور حال و نیاز، تعابیر و تعاریف خود را از الگو دارند. معنای عمومی و عامیانه آن برابر و مترادف با کلماتی چون «نمونه»، «سرمشق» و «مدل» بوده اما واقعیت این است که هم معنای الگو و هم معنای واژگان و مفاهیم مترادف با آن در ادبیات رشتههای مختلف علوم روز بسیار عمیقتر و دقیقتر از معنای عمومی آن است. توجه به مفهوم الگو و مفاهیم مرتبط با آن به این خاطر است که دغدغه ایجاد کیفیت مطلوب در فضای معماری به عنوان یکی از اصلیترین اهداف معماران و پژوهشگران این عرصه، توجه آنان را به مفاهیم و شیوههایی جلب کرده که اصل آنها با اتکا بر تجربیات بشری و تسلسل هویتی دستاورد های انسان با نسلهای پیشین و پیشدانستههای انسان بنیان نهاده شده است. لذا پژوهش حاضر در پی آن است مفهومِ الگو را در مقایسه با مفاهیم مرتبط با آن، که گاه دارای مشابهت و همپوشانی نیز است مورد مطالعه قرار داده و نقش متمایز آن را نسبت به دیگر مفاهیم مطروحه در حوزة معماری مشخص سازد. اگرچه میان الگو و برخی دیگر از مفاهیم و تعابیر در فضای معماری تشابهات شکلی و محتوایی به چشم میخورد، لیکن تنها الگو است که میتواند با پرهیز از تقلید یا تکرار کار گذشتگان، تجربیات آنان را در قالب آثار متنوع معماری نمایان سازد. دیگر مفاهیم از این دست یا به بازتولید محصولات گذشته پرداخته، یا اصولاً قابلیت تولید فضا را ندارند. نمود برخی مفاهیم مشابه نیز در حوزههای فرامادی است و نه در فضای معماری. در این فرایند ابتدا تعابیری که از مفاهیم مرتبط به صورت کلی و به خصوص در حوزة معماری وجود دارد، مورد بررسی قرار گرفته و سپس ارتباط آنها با مفهوم الگو مورد کنکاش و مداقه قرار میگیرد.

باغ سازی دوره اسلامی آندلس از یک سو امانت دار نگرش های حاکم بر فضا سازی به شیوه اسلامی و شرقی است و صور واضحی از رد پای باغ های ایرانی و معماری سرزمین های اسلامی را در خود به نمایش گذاشته و از سوی دیگر محلی برای تجلی تعامل شیوه های مختلف معماری غرب و شرق با مؤلفه های محیطی، بومی و شرایط اقلیمی است که در کل شخصیتی متمایز و منحصر را برای این شیوه ایجاد کرده است. به دنبال فراهم شدن برنامه سفر به اسپانیا، فرصت برای انجام یک کار پژوهشی در خصوص باغ و باغ سازی اسلامی آندلس بسیار مغتنم بود. لذا از آنجایی که یافتن اطلاعات در خصوص باغ سازی آندلس از طریق مراجعه به منابع مکتوب و اینترنت برای محققین و سایر علاقمندان امکان پذیر است، در این پژوهش جنبه های مختلف باغ سازی آندلس با رویکرد ادراک حضوری فضا مورد توجه قرار می گیرد. یافته های پژوهش، ناظر بر بررسی شکل و ساختار باغ آندلسی است که نوشته حاضر عمده ترین ویژگی های هندسی و ساختاری باغ سازی آندلس را در قالب فرضیه های ذیل ارائه کرده و به اثبات آنها می پردازد. در این پژوهش دو فرضیه مطرح است؛ فرضیه اول به عدم وجود هندسه ای منظم و تأثیرپذیری شکل باغ از زمینه می پردازد و در فرضیه دوم مهم ترین ویژگی باغ سازی آندلس که آن را از نمونه های مشابه متمایز می کند، مورد بررسی قرار می گیرد. پژوهش حاضر این ویژگی را ""ساختار خرد فضایی"" می نامد. فضای باغ در مجموعه باغ های آندلسی به صورت ترکیبی منسجم از فضاهای خرد و نسبتاً مستقلی است که ضمن آنکه توسط نظام بزرگتر تمامیت مجموعه باغ در بر گرفته شده اند، هر کدام دارای ویژگی های بصری خاص خود هستند. در نهایت اگرچه بررسی چرایی و دلایل شکل گیری چنین نظام خرد فضایی در باغ سازی آندلس هدف اصلی این مقاله نبوده است، لیکن پنج فرضیه در راستای توضیح عوامل احتمالی مؤثر در شکل گیری این نظام به بحث گذاشته می شود.

پارک ها به عنوان عمده ترین فضای سبز شهری نقش بسیار مهمی در زندگی اجتماعی و مراودات فرهنگی شهرنشینان دارند. این نوشتار در پی چگونگی راه یابی این فضا در ساختار شهرهای کشور و نسبت آن با باغ، که مفهومی شناخته شده و عمیق در فرهنگ ایرانی است، می باشد. بدین منظور تحولاتی که از ورود واژه پارک و اطلاق آن به برخی از باغ های دوره ناصری آغاز، و به پیدایش اولین نمود های امروزی آن منتهی گشته، مورد بررسی قرار می گیرد. شهر تهران با توجه به داشتن محوریت در تحولات این دوره، بستر مکانی این پژوهش است. در روند بررسی ها مشخص می گردد که بوستان های شهری امروز ما زاییده تحولاتی در عرصه زندگی اجتماعی و شیوه های باغ سازی است که همگام با سایر جنبه های معماری و شهرسازی از دوره قاجار آغاز شده، لیکن در مراحل آغازین به دلیل عدم نیاز ساختاری، وجود چنین فضاهایی تنها جنبه صوری و تجدد گرایی داشته است. لذا محصولات عمده آن با نیم قرن تاخیر پا به عرصه شهر های ما گذاشته و عمده ترین دغدغه های حاکم بر طراحی آنها ناشی از تحولات عرصه معماری و منظرسازی در مغرب زمین بوده است.

داشتن مقیاس مناسب محله نسبت به کلیت شهر موجب می شود که ابعاد اجتماعی در مقیاس محله قابل شناخت و کنترل باشد، امکان مدیریت محلی و دقیق فراهم شود، خودکفایی، یکپارچگی و انسجام اجتماعی شکل گیرد، حس هویت و تعلق مکانی در ساکنین به وجود آمده و از تمامی پتانسیل های ساکنین و منطقه استفاده شود. این مزایا که دقیقاً در مقابل مشکلات شهرهایی که از اجتماع رو به انحطاط، آلودگی، آشفتگی و تنزل کیفیت زندگی رنج می برند قرار دارد، متخصصان و عوامل مرتبط را به محله گرایی به عنوان ضرورت و راهکاری پایدار ترغیب می کند. اما آنچه در شهرسازی کنونی کشور ایران مشاهده می شود، اغلب شکست شیوه های محله گرایی است که بخشی از علت آن نهفته در عدم شناخت کافی از مفهوم محله و مفاهیم مشابه و وابسته به آن، همچون الگوهای جایگزین دوره معاصر و در نتیجه به کارگیری سیستم های محله گرایی نامناسب با توجه به زمینه موجود، است. لذا این مقاله به دنبال بررسی مفهوم محله و مقایسه آن در نظام سنتی شهرهای ایران با الگوهای مشابه که در دوره معاصر به وجود آمده و به عنوان جایگزینی برای محله به کار رفته اند و همچنین پاسخگویی به این سؤال که مفهوم محله در نظام سنتی شهرهای ایران با الگوهای مشابه دوره معاصر چه تفاوت هایی دارند، است تا از این طریق و با بهره گیری مناسب از محله گرایی، به راهکاری برای کاهش مشکلات موجود دست یافت. دست یابی به پاسخ مناسب در این نوشتار به کمک روش توصیف و تحلیل اطلاعات و داده های اسنادی و کتابخانه ای صورت گرفته و پژوهشی خطی–تحلیلی است. بر اساس آنچه به دست آمده، محله مفهومی کالبدی-محتوایی است که هدف آن در شهرسازی کهن ایران و الگوهای معاصر جایگزین یکسان بوده و تفاوت در نحوه شکل گیری و زمان آن، موجب بروز تمایز میان این دو شده است. بدین ترتیب که شکل گیری تدریجی محله در نظام سنتی ایران که با مشارکت ساکنین همراه بوده سبب القای معانی ارزشمند فرهنگی-تاریخی و هویتی به محله شده که الگوهای از پیش طراحی شده معاصر برای دست یابی به آنها تلاش می کنند که این برنامه ریزی و تلاش گاهی موفقیت آمیز بوده و گاه با شکست روبرو شده است.

بیان مسئله: تنگ بری یکی از عناصر وابسته به معماری در ایران عصر صفوی و هند گورکانی است. روابط فرهنگی و سیاسی صفویان و گورکانیان نقش بسزایی در تعامل و نفوذ هنر بین دو کشور داشته است، به طوری که بسیاری از هنرها از جمله هنر تزئینی «تنگ بری» که در هند با نام «چینی خانه» شناخته می شود، بر اثر همین تبادلات رونق یافته است. بر این اساس انجام مطالعه تطبیقی جهت بررسی این آثار به لحاظ ویژگی های شکلی و کاربرد آن در فضاسازی معماری ایران دوره صفوی و هند دوره گورکانی، مسئله اصلی این پژوهش است. این پژوهش با بررسی ویژگی های فرمی، نقوش و تکنیک های اجرای تنگ بری، نگرش متفاوت هنرمندان در شیوه های به کارگیری این تزئین در بناهای دو سرزمین را مشخص می کند. هدف پژوهش: بررسی تأثیر مراودات فرهنگی ایران دوره صفوی و هند دوره گورکانی بر روند تحول عنصر تنگ بری، شناخت ویژگی های شکلی و چگونگی به کارگیری این تزئین در بناهای دو کشور از اهداف اصلی پژوهش است. هدف ثانویه پژوهش استفاده از دانش به دست آمده از موضوع در طراحی زیورآلات و صنایع دستی است که البته در این مقاله به این موضوع پرداخته نشده است.     روش پژوهش: پژوهش حاضر بر اساس تحلیل یافته های تاریخی و توصیف نقوش بر مبنای دانش نظری و بصری شکل گرفته است و شیوه های گردآوری اطلاعات شامل پیمایش میدانی بناها، مطالعه منابع داخلی و خارجی معتبر و کسب اطلاع از اشخاص صاحب نظر است. نتیجه گیری: این بررسی نشان می دهد عنصر تزئینی چینی خانه تحت تأثیر تنگ بری های ایران و طی روابط فرهنگی ایران و هند در دوره صفوی وارد هنر هندوستان شده است و به لحاظ گونه شناسی، به سه فرم کلیِ «محرابی»، «ظرفی» و «کتیبه ای» در تزئینات تنگ بری هر دو دوره صفوی و گورکانی قابل دسته بندی است. تکنیک ها و مصالح به کاررفته در نمونه های ایرانی و هندی دارای تفاوت هایی با یکدیگر بوده لیکن به صورت کلی تنگ بری های ایرانی با تنوع شکلی بیشتر، در فضاسازی داخلی کاربرد داشته اند. در مقابل نمونه های موجود در هند از تنوع در تکنیک های ساخت برخوردار بوده و بیشتر در نماسازی سطوح خارجی مورد استفاده قرار گرفته اند.

باغ ایرانی را می توان یکی از بزرگترین دستاوردهای فرهنگ و تمدن ایرانی به شمار آورد که در طول سالیان متمادی نماینده نوع نگاه انسان ایرانی به جهان پیرامون بوده و بخشی از هستی شناسی او را شکل داده است." باغ ایرانی محصول اصیل تعامل ذهن و زندگی ایرانیان در محیط طبیعی آنان است" (منصوری، 1384). ادراک انسان ایرانی از باغ، ادراک او از طبیعت و حاوی سلیقه زیبایی شناسانه وی نسبت به عناصر این جهان و مفاهیم آنهاست. تعاملات فرهنگی و سیاسی حاکم بر جوامع بشری باعث شده است این محصول بی بدیل از قرن ها پیش مورد توجه حاکمان، هنرمندان و اهل ذوق در دیگر تمدن ها  قرار گیرد. از این رو می توان سطوح مختلفی از تأثیرات این شیوه از باغسازی را در هنر باغسازی و منظره پردازی اقوام و تمدن های مختلف جهان شاهد بود.     "با مناقشات فرزندان تیمور، حکومت تیموریان در ایران دچار زوال شد، اما نوادگان تیمور و فرزندانش1، دولتى جدید در هندوستان تشکیل دادند که اروپاییان آن را مغول کبیر نامیدند" (انصاری، 1389). تیمور و جانشینان او علاقه زیادی به باغ ایرانی داشتند و وجود باغ های سمرقند گواهی بر این مدعاست. لذا پس از تسلط گورکانیان بر شبه قاره هند، باغ ایرانی به عنوان محصولی کامل همراه با حاکمان جدید وارد سرزمین هندوستان شد. حال با پذیرش این امر که باغ، پدیده ای آمیخته از طبیعت و فرهنگ است، این مسئله مطرح می شود که وجود تفاوت های اساسی میان میزبان جدید و پیشین در مؤلفه هایی همچون جهان بینی، فرهنگ، هنر و به خصوص اقلیم، باعث ایجاد تغییراتی در مفهوم باغ ایرانی شده و اصولاً میزبان جدید، ادراک متفاوتی نسبت به کل باغ ایرانی و اجزا و عناصر آن داشته است.سفر پژوهشی به هندوستان فرصتی را فراهم آورد تا پژوهشگران در مواجهه بی واسطه و برداشت های میدانی خود، وجوه مختلف باغ ایرانی ساخته شده در زمینه متفاوت هند را مورد بررسی قرار داده و دامنه تغییرات به وجودآمده در مفاهیم و شکل باغ را در مقایسه ای تطبیقی با نمونه های داخلی مورد ارزیابی قرار دهند. بر این اساس مصادیقی از باغ های ایرانی موجود در هند و عناصر سازنده آنها در یک رشته پژوهش های موازی و جداگانه مورد بررسی قرار گرفت تا در نتیجه آنها، تفکر و ادراک جدید از باغ مورد شناسایی قرار گیرد. نتایج به دست آمده میدانی از پژوهش های اولیه باعث شکل گیری یک فرضیه کلی شد که براساس آن نگرش کلی به باغ ایرانی در هند، آن را نه یک منظره پردازی طبیعت گرایانه، بلکه یک فضاسازی معمارانه تلقی می کند که زمینه نامنظم هند را نظم می بخشد و ساماندهی می کند. در ادامه و پس از تکمیل پژوهش ها که با استناد به منابع مکتوب همراه شده است، نتایج حاصله تحت یک نگاه واحد مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرد تا ابعاد روشن تری از "تغییر مفاهیم باغ ایرانی در زمینه هندوستان" به دست آید.