سید علی منوری

«امنیتی شدن هویت مذهبی» یکی از تاثیرگذارترین عناصر در ایجاد یا تشدید بحران هاست که سبب شده خاورمیانه همچنان دست به گریبان مباحث امنیتی باشد و تنش ها و بحران های گوناگونی را تجربه نماید که دومینووار همه کنشگران منطقه ای را به چالش کشانده است. عنصر هویت مذهبی را در دو نماینده ی بارز آن یعنی هویت شیعه با کنشگری جمهوری اسلامی ایران و سنی وهابی با کنشگری عربستان سعودی با امنیتی سازی و دگرسازی هویت های خود در مقابل یکدیگر در وضعیت تخاصم قرار گرفته اند و به هرچه فزاینده تر شدن بحران ها دامن زده اند. در این پژوهش تلاش شده است تا براساس نظریه ی «امنیت هستی شناختی»، به این پرسش: امنیتی شدن مذهب چگونه بر گسترش بحران ها در خاورمیانه تاثیر گذاشته است؟، پاسخ داده شود. برهمین اساس با روش توصیفی-تحلیلی، یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که امنیتی شدن مذهب از طریق هویت یابی تخاصم آمیز بازیگران منطقه ای، دو هویت مذهبی رقیب، ایران و عربستان سعودی با امنیتی کردن هویت مذهبی و برجسته کردن مولفه هایی مانند عزت طلبی، شرم، روایت های بیوگرافیک و احیای اعتبار از دست رفته، سبب تشدید بحران در سطح منطقه بخصوص در عراق و سوریه شده اند.

جامعه شناسی تاریخی در روابط بین الملل به عنوان یک دیدگاه کلان در قلمرو روش شناختی خصلتی کثرت گرایانه دارد. این مقاله با طرح روایت گری بر مبنای تبیین روایی (تبیین مبتنی بر روایت) به مثابه یک تکنیک روش شناختی در صدد است بخشی از ملاحظات روش شناختی دیدگاه جامعه شناسی تاریخی را پوشش دهد. تبیین روایی مورد نظر بر خلاف روش شناسی اثبات گرایانه متضمن توجه به قوانین عام نبوده، بلکه در صدد است علاوه بر سامان بخشیدن به رویدادهای تاریخی، به سرشت اجتماعی که پژوهشگر نیز در بافت آن به فعالیت می پردازد توجه می کند. بر این اساس، رخدادها عناصر برسازنده رویدادها، و رویدادها مؤلفه های تشکیل دهنده روایت ها هستند؛ بدین معنا این رویدادها هستند که متشکّل از مجموعه ای از رخدادها به روایت ها شکل می دهند. لازم به ذکر است که بر مبنای مؤیدات جامعه شناسی تاریخی الزاماً رویدادها و روایت های مورد نظر در یک مسیر واحد پیش نمی روند. در واقع از این منظر تاریخ متشکل از رویدادها و روایت های مختلف بوده و این پژوهشگر تاریخ است که ترتیب در کنار قرار گرفتن آنها را مشخص می کند. از این منظر جامعه شناسی تاریخی در روابط بین الملل به عنوان دیدگاهی کلان و ثمربخش بدون افتادن در دامان نظریه پردازی صرف، هم نقش تاریخ و هم الزامات جامعه شناختی را در پیشبرد مطالعات روابط بین الملل در نظر می گیرد.

با شکل گیری مناظره چهارم در روابط بین الملل، چشم انداز خِرَدگرا همچنان خود انگاره یا تصویر از خودِ ثابتی نشان می دهد. این خود انگاره ثابت وضعیتی تغییرناپذیر از روابط بین الملل را بر مبنای اصل برسازنده حاکمیت و راهبرد همیشگی معطوف به امنیت و بقا ترسیم می کند. تصویر مورد نظر در دیدگاه های چشم انداز خردگرا در روابط بین الملل ریشه دارد. این مقاله در صدد آن است که با ارائه نقطه نظرات دیدگاه های چشم انداز تأمل گرا در قالب مناظره چهارم و طرح مباحث فرانظری، امکانات بدیل در مطالعه رشته روابط بین الملل را مورد توجه قرار دهد. صحبت از امکانات بدیل در مطالعه رشته روابط بین الملل نه به معنای تحول ماهوی رشته، بلکه بیانگر رهایی رشته از تصویر ثابتی بوده که چشم انداز خِرَدگرا در مطالعه آن حاصل می کند. در این جهت دیدگاه های نظریه انتقادی، پساساختارگرایی/ پساتجدّدگرایی، فمینیسم و پسااستعمارگرایی ارائه می شوند. این مقاله با تحلیل دیدگاه های مذکور به این جمع بندی می رسد که خود انگاره یا تصویر از خود چشم انداز تأمل گرا به لحاظ هستی شناختی و معرفت شناختی با عدم تفکیک میان دانش پژوه روابط بین الملل و موضوع مورد مطالعه آن از یک سو، و گسترش موضوعات مورد مطالعه از سوی دیگر امکانات بدیلی را در مطالعه رشته روابط بین الملل مطرح می کند.