غلامعلی زارع

یکی از موضوعات اصلی شعر فارسی در عصر مشروطه، «وطن» است و درک صحیح پیام شعر این دوره تا حدی منوط به شناخت جایگاه آن است. مفهوم وطن در نظر شاعران این دوره، با مفهوم آن در نزد گذشتگان متفاوت است. در این مقاله وطن در دو دوره قبل و بعد از اسلام بررسی شده است. ایرانیان پیش از اسلام با مفاهیمی از وطن مثل سرزمین و نژاد آشنا بودند، با پذیرش اسلام و تاثر از آموزه های آن، نگرش آنان نسبت به وطن دگرگون شد. به طور کلی مفاهیم وطن در شعر فارسی این دوران عبارت است از: 1. عالم اسلام؛ 2. عالم برین؛ 3. زادگاه؛ 4. جهان وطنی. بر پایه یافته های این تحقیق، مفهوم «وطن» در شعر مشروطه، با گذشته متفاوت است، هر چند مفاهیم کهن آن نیز کمابیش حضور دارد. «وطن» در این مفهوم جدید، مرکب از مولفه هایی است که می توان این مولفه ها را تحت عناوین زیر جستجو کرد: 1. دگرگون شدن نقش مردم در حکومت؛ 2. تعلقات خاکی و نژادی؛ 3. هویت ایرانی با همه شئون آن.

«موضوع» یکی از واژگانی است که همراه با برخی از اصطلاحات ادبی در حوزه «معنا» ی آثار ادبی به کار می رود. تعریف موضوع در منابع مختلف یکسان نیست، بلکه در مواردی متناقض است و معمولا مترادف با اصطلاحاتی به کار می رود که اغلب آن ها تعریف و کاربرد ویژه خود را دارند. درونمایه، مضمون، محتوا و بن مایه از آن جمله اند. موضوع در علوم مختلف به معانی مختلف به کار رفته است. معنایی که در این نوشته مورد نظر است، همان چیزی است که درباره آن بحث و گفتگو می شود و در آثار ادبی قلمرو خلاقیتهای ادبی است. اصولا نفس «موضوع» مقوله ای ادبی نیست و آثار ادبی منحصر به موضوعات خاص نیستند. عدم تاثیر موضوع بر کهنه بودن یا تازه بودن اثر یا ارزش ادبی آن و دستاویز بودن آن برای آفرینش آثار ادبی حاکی از آن است که نفس «موضوع» در آثار ادبی موضوعیت ندارد و اعتبار و ارزش ادبی این آثار به مقوله هایی چون زبان، بیان، درونمایه و... بستگی دارد. بنابراین طرح آن در کنار دیگر «اصطلاحات ادبی» موجب اشتباه است.

همزمان با تحولات وسیع در همه شئون سیاسی – اجتماعی ایران در عصر مشروطه، ادب فارسی نیز از این تغییرات مصون نماند و بر اساس مقتضیات عصر جدید تحولاتی در حوزه صورت و معنا پذیرفت. در بعد معنا و اندیشه، شعر عصر مشروطه، عرصه نگرشها و گرایشهای متفاوت با ادوار گذشته است. از جمله درباره مفهوم وطن درونمایه های گزارش شده حاکی از تحول مفهوم وطن و دگرگونی در مصادیق آن است. گرایش به ایران باستان با نگرشها و گرایشهای متفاوت، از جمله دگرگونیهای فکری شعر این دوره است که بسیاری از شاعران وطن دوست بدان روی آورده اند. باستان گرایی دارای مبانی و معانی متفاوتی است. گرایش به ادوار باستانی یا گذشته زبان و گریز از هنجارهای کنونی آن، از معروفترین معانی آن است. باستان گرایان در عین اشتراک در اصل گرایش به ایران باستان، در انگیزه ها متفاوتند. به نظر می رسد برجسته ترین انگیزه های توجه به ایران باستان در شعر عصر مشروطه عبارت است از: احیای هویت ملی، خوش بینی افراطی به ایران باستان، التیام احساس حقارت در برابر بیگانه، اسلام ستیزی، انتقاد از اوضاع و احوال عصر، تحریک غرور ملی و شکست ناپذیری.

لفظ «آداب» را از گذشته تا کنون در معانی گوناگون به کار برده اند. بررسی منابع حاکی از تسامح در کاربرد این لفظ و خلط مبحث آن با مباحث ادبیات و اخلاق است. در این مقاله کوشیده ایم تا با مطالعه منابع مرتبط و اتکا و استناد به اسناد، استدلال و تحلیل، هر یک از اصطلاحات فوق را تعریف کرده، به طور ویژه تفاوت آداب را با اخلاق تبیین نماییم. برپایه آنچه به دست آوردیم، توانستیم وجوه متعددی از تفاوتهای آداب را با اخلاق فهرست نموده شرح دهیم؛ به گونه ای که با اتکا به دستاوردهای این پژوهش می توان به شیوه ای علمی به بیان وجوه اشتراک و افتراق آداب و اخلاق دست یافت، به اختصار می توان گفت که از جمله نتایج این تحقیق تبیینی روشنتر از آداب، ادبیات و اخلاقیات است با این توضیح که آداب مبتنی بر عرف و ادبیات مبتنی بر هنر و اخلاقیات مبتنی بر فطرت الهی آدمی است. واژگان کلیدی: آداب، ادبیات و اخلاق

تاریخ بیهقی اثر ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی، مقارن با دوره غزنوی نگاشته شده است. مؤلف در دربار غزونوی حضور داشته و همین نکته باعث شده تا این اثر دارای ارزش تاریخی زیادی باشد. برای بازشناسی تحولات سیاسی و اجتماعی این دوره از محتوای این کتاب، توجه به محاورات سیاسی می تواند راهگشا باشد. این گفت و شنودها در دست یابی به اهداف استبدادی و قدرت سیاسی و اجتماعی در ایران و سایر بلاد اسلامی نقش داشته است. روش این پژوهش، از نوع تحلیلی- توصیفی و روش گردآوری موضوعات به صورت مطالعات کتابخانه ای می باشد. یافته های پژوهش حاکی از این است که امیرمسعود با تکیه بر محاورات سیاسی خود در اعمال قدرت به دنبال تفوق افکار خویش بر دیگر باورها و دیدگاه های سیاسی رجال دربار بوده است. او این فضا را مسیری برای رشد و تثبیت حاکمیت سیاسی و اجتماعی چه در عرصه سیاست داخلی و خارجی ضروری می دانست. او با بهره مندی از مهارت های رفتاری و گفتاری در فضای سیاسی و اجتماعی از قبیل: حالات و حرکات چهره، اشارات و حالات سر و تن و سایر رفتارها چه از طرف خود و دیگر مشاوران دربارش، هدفی جامع، و باوری عمیق در تحکیم اهداف خود داشت. با نگاهی عمیق به جریانات سیاسی دوران اقتدار او به بینش ها و درون مایه های فکری از قبیل: استبداد، ایجاد فضای رعب و تهدید، مجازات، سرکوب مخالفان فکری و سیاسی و جاسوسی می توان پی برد. موقعیت های مختلف فردی، اجتماعی و سیاسی رجال درباری با در نظر گرفتن خلقیات و اعتقادات آنان، بخش مهم در محاورات سیاسی سلطان مسعود غزنوی با درباریان در تاریخ مصور بیهقی است. اهداف پژوهش 1.واکاوی مضامین و اهداف محاورات سیاسی سلطان مسعود غزنوی در تاریخ بیهقی. 2.بررسی محاورات سلطان مسعود با درباریان در تاریخ مصور بیهقی. سؤالات پژوهش 1.محاورات سیاسی مسعود غزنوی با درباریان با توجه به مندرجات تاریخ بیقی دربردارنده چه مضامین و اهدافی است؟ 2.محاورات سیاسی سلطان مسعود غزنوی در تاریخ مصور بیهقی چه بازتابی یافته است؟

 سنائی (545-463ه.ق) اولین شاعری است که تصوف و زهد و عرفان را به صورت جدی وارد شعر فارسی کرد و این مسئله نشان می دهد که مسائل عرفانی در تکوین جهان بینی وی نقش مؤثری داشته است. بازتاب جهان بینی عرفانی سنائی در قالب مباحث توحیدی، ستایش انبیا و اولیاء حق، بیان نکات برجسته زندگی اصحاب و انصار پیامبر(ص) و مشایع بزرگ مبارزه با نفس و مهار نمودن حرص و اعراض از دنیا و ترک خودپرستی، تشویف به سیر و سلوک، تحصیل ایمان، عشق و ... در حدیقه الحقیقه اثر مهم وی نمایان است. پیام و هدف سنائی در این اثر بر محور توحید زهد و عشق استوار است که در پناه شریعت و از طریق درون بینی و ترک ظواهر قابل حصول است. مسئله ای که اینجا می توان مطرح کرد موانع معرفتی در حدیقه الحقیقه سنایی و ماهیت انعکاس آن در هنر وحیانی است. یافته های پژوهش نشان داد که نوع انسان شناختی عرفای اسلامی به ویژه سنایی بر چگونگی اندیشه انسان شناسی او به شدت تأثیرگذار بوده است، بنابراین بررسی مبانی انسان نگری و انسان شناسی سنایی کمک شایانی در شناخت انسان آرمانی دارد. انسان آرمانی سنایی که در چارچوب کلام الله و سنت پیامبراعظم معرفی می گردد، فردی است که حداقل در یکی از زمینه های عرفانی، دینی و اخلاقی به مرحله رشد و تعالی دست پیدا کند و به ویژگی ها و مؤلفه های اساسی و مؤثر آن ها آراسته شود. این مسئله در هنر وحیانی به شکل کاربرد آیات قرآنی منعکس شده است. اهداف پژوهش: 1.واکاوی موانع معرفت و کمال در حدیقه الحقیقه سنایی. 2. بررسی بازتاب موانع معرفت و کمال در هنر وحیانی. سؤالات پژوهش: 1.سنایی در حدیقه الحقیقه خود چه مسائلی را به عنوان موانع معرفت و کمال مطرح کرده است؟ 2.موانع معرفت و کمال برای انسان چه بازتابی در هنر وحیانی داشته است؟

برای زلالی جریان اندیشه های دینی، باید به سراغ سرچشمه ها رفت. از آن جا که «نبوت» از مهمترین سرچشمه های بحث برانگیز این اندیشه هاست، بر آن شدیم تا یکی از دلایل انکار منکران انبیای الهی را که «بشریت» آنان بوده و به طور مکرر هم در قرآن کریم ذکر شده است، بررسی کرده و به سنجش میزان اعتبار این مدعای منکران بپردازیم. با مطالعه قرآن و تفاسیر قرآنی درباره این موضوع، متوجه شدیم که قرآن کریم ضمن طرح دیدگاههای آن دسته که حقیقتا بشریت انبیا برایشان مجهول بود، به صورت علمی به آنان پاسخ گفته و عمدتا آنانی را که از سر عناد و لجاجت این مساله را بهانه انکار انبیا قرار می دادند انذار نموده است. بنابراین به منظور بررسی دقیق این موضوع، آیات شریفه قرآن مجید را که حاوی این مبحث می باشند، در شش بخش طبقه بندی محتوایی کردیم و سپس به بحث و تحلیل مدعای منکران و طیف شناسی آنان پرداختیم که در نهایت توانستیم پاسخهای قرآن کریم را با اتکا به تفاسیر معتبر، به پنج بیان: منطقی، جامعه شناختی، روانشناختی، توحیدی و تاریخی تقسیم کنیم و سرانجام این نتیجه را بگیریم که دستمایه قرار دادن «بشریت» انبیای الهی برای انکار آنان، جز عدم آگاهی و یا لجاجت و بهانه جویی علت دیگری نداشته است.