امیرحسین بنایی

امروزه «انسان شناسی» واژه ای بسیار پربسامد و با معانی متعدد در متون علوم اجتماعی−انسانی بوده و با ترکیب با کلمات دیگر، عبارات متنوع و پردامنه ای را می سازد که گاه با یکدیگر اشتراک لفظی، تدال معنایی یا همپوشانی مصداقی دارند. مثلاً، آنچه در فارسی برای عبارت religious anthropology معادل گرفته می شود، معمولاً مشترکی لفظی برای دو مفهوم متمایز انسان شناسیِ دینی و انسان شناسیِ دین است. دراین مقاله، نخست علت این دست تداخلات مفهومی آشکار و سپس به کمک روش طبقه بندی منطقی، اقسام «انسان شناسی دینی» معرفی و جایگاه هریک از آنها در دانش انسان شناسی مشخص می شود. البته برای این منظور ابتدا باید شاخه های متنوع درخت دانش انسان شناسی در یک انگاره منطقی ترسیم شود.این تحقیق از نوع توسعه ای−کاربردی و روش آن توصیفی−تحلیلی است. داده ها به کمک روش کتابخانه ای گردآوری و به روش تحلیل محتوای کیفی از نوع مقوله بندی، تجزیه وتحلیل و سرانجام در یک انگاره منطقی با معیار روش شناختی طبقه بندی شده اند. برمبنای نتایج این پژوهش، انسان شناسی دینی به هر چهار روش فلسفی، عرفانی، علمی و نقلی و البته با کاربردها و دامنه های متفاوت دسترس پذیر است.

انسان  موجودی اجتماعی آفریده شده و از همینرو یکی از اصلیترین نیازهای بشر، نیاز او به رهایی از زندان تنهایی است. نهاد «دوستی» به مثابه پیوند معنوی افراد و زمینهساز ارتباطات مادی آنان یکی از بهترین راههای ارضای این نیاز و در نتیجه مطلوب ذاتی انسان است. از سوی دیگر، ایده محوری نظریه سرمایه اجتماعی، «روابط اجتماعی» است. بنابراین میتوان چنین نتیجهگیری کرد که رابطه «دوستی» بهعنوان نوع خاصی از «روابط اجتماعی» بین انسانها از عوامل اصلی ارتقای سرمایه اجتماعی جامعه است. تحقیق حاضر نخست با تکیه بر منابع شیعی و به روش کیفی «نظریهپردازی دادهبنیاد» در صدد ارائه یک نظریه اسلامی در خصوص دوستیابی و دوستی برآمده و سپس با تحلیل عقلانی−منطقی، دلالتهای آن نظریه −که آن را «دوستی تعالیبخش» نامیده− را در افزایش سرمایه اجتماعی مثبت (سازنده) جامعه بررسی کرده است.

هدف این پژوهش، بازمهندسی سازوکار اداره مساجد در سازه ای نظام مند است. برای این منظور از منطق «تحلیل سه لایه ای مسئله» استفاده شده است. این منطق از یک سو به کندوکاو در سه لایه انگاره های معرفتی، ساختارها و قواعد، و رفتار کنشگران می پردازد و از همین رو سازگاری معناداری با مفهوم «بازمهندسی» دارد و از سوی دیگر به سبب ارتباط علّی میان لایه ها، متناظر با مفهوم «نگرش سیستمی» است. به علاوه این بازمهندسی به سبب دلالت بر تغییر رویکرد پیشینی در نگاه به مسجد و مدیریت آن، نوعی خط مشی گذاری فرهنگی در حوزه مساجد به شمار می رود که با عنایت به دینی بودن حکومت در ایران، ثمره عملی این پژوهش در دستیابی به حکمرانی مطلوب راهگشا خواهد بود. در این تحقیق برای بازآفرینی انگاره های معرفتی مخاطبان بالقوه و بالفعل نسبت به مسجد از الگوی «سازمان یادگیرنده»، برای گردآوری اطلاعات از روشهای مطالعات کتابخانه ای، مشاهده مستقیم و مصاحبه عمیق با خبرگان و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از دو روش تحقیق کیفی تحلیل منطقی و تحلیل محتوا استفاده شده است. یافته های تحقیق نیز به تأیید خبرگان رسیده است. در پژوهش برای مدیریت درون مسجدی، ساختار سیستمی مطلوب و الزامات اجرایی آن در قالب ساختاری کاملاً منعطف پیشنهاد شده است. این ساختار، کاملاً بومی و مردمی، و بر گروه محوری استوار است. برای مدیریت میان مسجدی نیز توسعه سلسله مراتبی منطقی از مساجد در قالب خرده سامانه های همکاری-کننده پیشنهاد شده است. این امر تنها زمانی محقق می شود که هیچ نهاد یا سازمان خارجی میداندار مسجد نباشد.