نورالدین رحمتی

تغییر پارادایم برنامه ریزی شهری از نگاهی غیر انعطافی با حاکمیت دولتی و مبتنی بر پایه فلسفی عقل گرایی، به سوی اصول نسبیت گرایی همراه با تغییر نگاه از تجویزی به مشارکتی، زمینه لازم را برای مطرح شدن بحث سرمایه اجتماعی فراهم کرده است. هدف مقاله حاضر، بیان ضرورت سنجش و توانمندسازی سرمایه اجتماعی است که از عناصر مهم در برنامه ریزی شهری و توانمندسازی بافت های فرسوده به شمار می رود. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و روش جمع آوری اطلاعات به دو صورت کتاب خانه ای و پیمایشی (میدانی) است. داده های این پژوهش با استفاده از پرسش نامه و به روش نمونه گیری تصادفی به دست آمده است. جامعه آماری بر اساس سرشماری نفوس ۱۳۸۵ جمعیت محلّه سرشور۷۵۶۰ نفر بوده است که حجم نمونه پژوهش۲۷۰ نفر به دست آمده و درصد اطمینان این روش ۹۰ درصد است. بر اساس تحلیل صورت گرفته، نتایج این پژوهش نشان از عدم شکل گیری روابط انجمنی، سطح مشارکت و انسجام اجتماعی پایین و اعتماد نهادی در سطح کلان و میانی (مدیریت شهری) ناچیز است و صرفاً اعتماد در حوزه شخصی و بین شخصی در حد قابل قبول باقی مانده است؛ بنابراین، می توان گفت که وضعیت سرمایه اجتماعی محله سرشور به جز در موارد استثنایی که آن هم به جنبه سنتی و سرمایه اجتماعی قدیم مربوط می شود، در اغلب موارد مطلوب نیست؛، بنابراین در جهت بهسازی و بهبود سازمان فضایی محله، اولین مسأله ای که باید قبل از هر چیز حل شود، جلب اعتماد مردم و ذی-نفع های پروژه نسبت به متولیان بهسازی است.

مبسوط پیشینه و هدف: سیلاب ها از مهم ترین مخاطراتی هستند که سبب وارد آوردن خسارات زیادی به نواحی شهری می شوند. سیلاب شهری با توجه به فراوانی فزاینده آن در سال های اخیر یکی از مخاطرات طبیعی تهدیدکننده در مناطق شهری در سراسر جهان است. به منظور جلوگیری از وقوع سیل و کاهش پیامدهای بعدی، مدیران شهری با هدف پیش بینی ویژگی های بارندگی از جمله شدت پیک، زمان رسیدن و مدت زمان، به ساکنان مناطق پرخطر هشدار داده و در هنگام پیش بینی سیلاب، باید اقدامات اضطراری را به کار گیرند از آنجایی که نقشه نگاری خطر سیلاب های شهری نقش تعیین کننده ای در مدیریت و برنامه ریزی شهری به ویژه در کاهش خسارات سیل دارد و می بایست شهرسازان و برنامه ریزان شهرى، زمین شناسان و جغرافیدانان به بررسى دقیق علل و عوامل ایجاد این بلایاى طبیعى در مناطق شهرى بپردازند و راه کارهاى لازم را براى کاهش اثرات آن پیش بینى کنند. این پژوهش با هدف تحلیل فضایی پهنه های آسیب پذیر شهری در برابر سیلاب در شهر مورد مطالعه پرداخته و ضمن مشخص کردن پهنه های در معرض خطر راهکارهایی جهت کاهش آسیب پذیری ارائه داده است. مواد و روش ها: تحقیق حاضر از نوع کاربردی و با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است. روش  گردآوری اطلاعات براساس مطالعات کتابخانه ای و پرسشنامه است. جامعه آماری پژوهش، کارشناسان مرتبط با حوزه های شهرسازی و منابع طبیعی، آب و فاضلاب، محیط زیست و سایر نهادهای رسمی مرتبط با شهر راز می باشند. در این تحقیق برای اجتناب از تأثیر نظرات شخصی و خطاهای سلیقه ای تعیین و وزن معیارها  از نظر متخصصین استفاده شده است. حجم نمونه تعداد 40 نفر با روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند که از نرم افزارGIS  و تحلیل سلسله مراتبی استفاده شده است. پس از تعیین وزن ها و محاسبه نرخ پایداری شاخص ها و ضریب تأیید آن، عملیات اولویت بندی مناطق آسیب پذیر اجرا و نتیجه به صورت نقشه ای در سه طبقه شامل نواحی اولویت دار (آسیب پذیری زیاد)، با اولویت کم (آسیب پذیری متوسط) و فاقد اولویت (آسیب پذیری کم) شناسایی شده اند. یافته ها و بحث : برای ارزیابی مناطق آسیب پذیر ناشی از سیلاب در شهر راز، متغیرهای تحقیق حاضر به دو گروه طبقه بندی شدند: اول عناصر تشدیدکننده، که میزان آسیب پذیری کاربری ها را در برابر سیلاب افزایش می دهند و شامل: شیب زمین و شبکه آبراهه و گروه دوم، عناصر در معرض خطر یا عناصر اساسی، جانی و فضایی تقسیم شده اند. عناصر اساسی، در معرض مستقیم خطر سیلاب قرار دارند. به دلیل اینکه آب گرفتگی دهانه پل ها در هنگام بارش های شدید از جمله شایع ترین معضلات رواناب های شهری است، لذا پل های شهری از جمله عناصر اساسی در معرض خطر سیلاب هستند. در این تحقیق متغیرهای مؤثر در آسیب پذیری که شامل کاربری اراضی، فاصله از پل، تراکم جمعیت، شیب و تراکم شبکه آبراهه است جهت تعیین وزن کلی، اولویت بندی آن ها براساس روابط موجود در ماتریسی به ابعاد 5*5 برای مقایسه دوبه دو متغیرها و تعیین ارجحیت آن ها قرار گرفت. یافته های تحقیق حاضر نشان می دهد که کاربری های مسکونی و فرهنگی در فاصله صفر از رودخانه در شهر راز احداث شده و حریم رودخانه را رعایت نکرده اند. همچنین کاربری های آموزشی، صنعتی، کشاورزی و مذهبی در فاصله 13 و 15 متری از رودخانه بنا شده اند. استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی AHP و نرم افزار GIS میزان و نواحی آسیب پذیر در برابر سیل در شهر راز مشخص نمود که کاربری های مسکونی، فرهنگی، مذهبی، درمانی بیشترین درصد خطرپذیری در برابر سیلاب های شهری را دارند. نتیجه گیری: نتایج نهایی نشان داد،  33 درصد از مساحت شهر راز در معرض آسیب پذیری زیاد ناشی از سیلاب قرار دارد که با توجه به کوچک بودن شهر و عدم وسعت سایر کاربری ها بیشترین آسیب پذیری مربوط به کاربری مسکونی است. این آسیب پذیری بیشتر به دلیل شیب زمین، کیفیت پایین ابنیه و همچنین عدم رعایت حریم رودخانه به عنوان مهم ترین علت در آسیب پذیری کاربری مسکونی است.