احسان بابایی سالانقوچ

دیدگاه های مختلف درخصوص شهر خوب ضمن ارائه ی تصویری از یک جامعه مطلوب، می توانند برای ارزیابی سکونت گاه های مختلف مورد استفاده قرار گرفته و راهنمایی هایی برای حرفه و عمل شهرسازی به دست دهند. این نظریه ها به تبعیت از ماهیت هنجاری خود، حامل ارزشی مشخصی هستند. بر این اساس از یک سو استفاده از آنها مستلزم شناخت این زیربناهای ارزشی است و از سوی دیگر در هر بستر مشخص باید نسبت به ارائه ی مولفه ها و ویژگی های شهر خوب بر اساس ویژگی ها، ارزش ها و باورهای بومی اقدام شود. این مقاله در پی آن است که به تبیین و ارائه مؤلفه های شهر خوب در اندیشه ایران شهری بپردازد و برای این کار از روش تحلیل موقعیت بهره گرفته است. تحلیل موقعیت یکی از نسخه های روش نظریه ی زمینه ای است که با نقشه ای کردن داده های مختلف، تصویر بزرگ یا خبر بزرگ در خصوصِ موقعیت مورد بررسی را تشریح می کند. نتایج مطالعه نشان می دهد که ویژگی های شهر خوب در اندیشه ایران شهری را می توان ذیل 5 مؤلفه و 14 زیر مؤلفه تبیین کرد: زیست پذیری (با زیرمؤلفه های امنیت، رفاه و کفایت)؛ زمان مندی (با زیرمؤلفه های ثبات فرهنگی و بازخوانی هویتی)؛ خرد (با زیرمؤلفه های نظم، تعادل و حکمت)؛ هویت (با زیرمؤلفه های هویت آسمانی، هویت آئینی و هویت ملی)؛ و تعامل (با زیرمؤلفه های رواداری، مهر با طبیعت و تعامل و مهر با اجتماع).

در دهه های اخیر و پس از دوره تسلط دیدگاه های پوزیتیویستی بر نظام های علمی مرتبط با شهر و شهرسازی، طیف وسیعی از نظریات ارزش مدار عرضه شده اند که در پی ارائه الزامات و بایدهای طراحی و برنامه ریزی شهر برآمده اند. به رغم تعداد قابل توجه این نظریات، ارائه تعریفی صریح و روشن از نظریه هنجاری و ابعاد و ویژگی های آن کمتر مورد توجه بوده است. بر اساس این مقاله حاضر کوشیده با بررسی طیف وسیعی از نظریات هنجاری در مطالعات شهری و مبتنی بر نظریه ویتگنشتاین، «شباهت خانوادگی» میان آنها را به عنوان ویژگی های نظریه هنجاری در شهرسازی معرفی کند. بدین ترتیب پنج گزاره را می توان به عنوان ویژگی های نظریه هنجاری برشمرد: نظریه هنجاری در پی تبیین شهر خوب است؛ نظریه هنجاری، آرمان گرا نیست؛ نظریه هنجاری به طور عمده مربوط به عصر پسا-پوزیتیویسم است، در نتیجه از هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی متفاوتی تبعیت می کند؛ نظریه هنجاری منحصر به فرآیند یا فرآورده نیست و سرانجام نظریه هنجاری مبتنی بر زیربناهای ارزشی است.

«شهر اسلامی» انگاره ای است که سؤالات بسیاری در باب چیستی، ماهیت و ویژگی های آن مطرح بوده است و نظام های علمی گوناگون، از زوایای مختلف بدان پرداخته و تلاش در تبیین و تشریح آن داشته اند. با این حال، مروری انتقادی بر ادبیات مربوطه، نشانگر حجم بالایی از سوءتعبیرها و آشفتگی ها درباره این انگاره و مفاهیم، موضوعات و اهداف مرتبط با آن است. بر این اساس، شهر اسلامی انگاره ای است مبهم، فاقد تعریفی کاربردی و غیرشفاف که توصیفی فراگیر از ابعاد آن وجود ندارد. به طور کلی چهارچوب نظری جامعی که ماهیت و پیچیدگی شهر اسلامی را به طور جامع نشان دهد، ارائه نشده است. مقاله حاضر در پی آن است تا با ترکیب نظری ادبیات مربوطه، چهارچوبی مفهومی برای انگاره «شهر اسلامی» تبیین کند. در این راه از تکنیک تحلیل چهارچوب مفهومی استفاده شده است که ادبیات میان رشته ای در خصوص شهر اسلامی را مرور کرده، الگوها و مشابهت های موجود آنها را شناسایی نموده و آنها را ذیل مفاهیم و دسته های متمایز اما به هم پیوسته ترکیب می نماید. مقاله نه دسته شامل هجده مفهوم را شناسایی کرده است که همراه با یکدیگر، جهانِ نظری شهر اسلامی را تشکیل می دهند که هر یک از مفاهیم بیان کننده معنایی مستقل از چهارچوب مفهومی هستند.