محمود رسولی

شناختِ خود، سودمند ترین و راهبری ترین و پیش فرض هر فعالیت اخلاقی و انسانی محسوب می شود. فراخوانِ امام علی(ع)به معرفتِ نفس در واقع به مثابه ی دعوتِ اخلاقی بوده و از این طریق اصل مهمی را در محاسبه ی نفس و خود سنجشی معرفی می-کنند:« تقدم حسابرسی درونی و شخصی بر حسابرسی اغیار وناقدانِ بیرونی». فایده ی راهبردی این همبستگی، مواجهه ی هوشمندانه و هوشیارانه در روابطِ چهارگانه درون فردی، بینِ فردی، برون فردی و قدسی است که اولین رابطه، بنیان و اساس سایر روابط محسوب شده و زیستِ اخلاقی و غیر اخلاقی منوط به ماهیت و کم و کیف این رابطه است.مراد امام(ع) از مواجهه-ی هوشمندانه، اعم از هوشِ شناختی، هیجانی و اخلاقی بوده و آن را پایه و اساس مدیریت بر خود در همه ی شؤون فرد دانسته و راز و رمز کامیابی در زیست اخلاقی- انسانی را نتیجه رعایت آن می داند ودر پایان نتیجه می گیرد که با بی خبری از خود نمی-توان به زیستِ اخلاقی دست یافت و آن را ارتقاء داد. روش این نوشتار توصیفی- تحلیلی خواهد بود وخوانشِ اخلاقی از خود حسابگری را ارائه می نماید و در صدد بیانِ منطقی همبستگی متقابل خود شناسی با زیستِ اخلاقی است و تحققِ آن را در مقام ایجاد، تقویت، تصحیح ، ارتقاء و استمرار منوط به خود سنجش گری درونی می داند.

دو رویکرد اصلی در معرفت شناسی تکاملی وجود دارد: رویکرد تمثیلی یا اسپنسری، رویکرد تحت اللفظی یا داروینی. در رویکرد نخست تلاش برای نشان دادن این است که فرایند رشد فرهنگ و علم، شبیه به فرایند اصلی رشد جانداران در زیست شناسی و بر اساس انتخاب طبیعی است، در حالی که در رویکرد دوم تلاش برای نشان دادن این است که نه تنها رشد و تکامل فیزیکی حیوانات و انسانها، محصول و نتیجه انتخاب طبیعی است، بلکه رشد ساختارهای ذهنی آنها نیز محصولِ انتخاب طبیعی است. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که آیا مدعا و استدلال های روس در رد رویکرد تمثیلی از قوّت کافی برخوردار است یا نه. اندیشمندان زیادی از این رویکرد حمایت کرده اند، از جمله کارل پوپر، توماس کوهن، استفن تولمین، دونالد کمبل و دیوید هال. روس بر این باور است که اگرچه میان رشد موجودات زنده و رشد معرفت بشری شباهت هایی وجود دارد، لکن تفاوت های قابل توجهی در پیشرفت و روند تصادفی میان آنها نیز وجود دارد که باعث می شود این رویکرد با شکست روبرو شود. ما در این نوشتار با مدعای روس مبنی بر ناکارآمد بودن معرفت شناسی تمثیلی موافقیم، اما بر این باوریم که استدلال های وی در نفی دیدگاه پاره ای از معتقدان به معرفت شناسی تمثیلی همچون کوهن و کمبل از قوت کافی برخوردار نیست.

اندیشه خلقت گرایی موجودات در میان متکلمان اسلامی و سنت اسلامی پیشینه طولانی دارد. در این مقاله به دیدگاه نجفی اصفهانی درباره چگونگی پیدایش انسان و استثناء بودن وی از قانون عام تکامل موجودات پرداخته شده است. وی با اتخاذ مبانی علم شناسی، دین شناسی و هرمنوتیکی خاص ، مخلوق بودن انسان در مقابل تکامل تدریجی موجودات را موجّه، مدلّل، مبرهن و علمی تلقی کرده و آن را به عنوان شاهد نقض برای فرایند تکامل داروینی و تکامل گرایی نئو داروینیستی معرفی می کند. به عقیده وی می توان میان تکامل موجودات و خلقت انسان تفکیک قائل شد و به نوعی خلقت انسان را خاص تلقی کرد. نجفی اصفهانی با تحلیل و نقد مبانی تکامل گرایان ملحد و رفع اتهامِ ماده گرایی و الحاد گرایی از اصل نظریه تحول داروین، هم به دفع شبهات منکران توحید و خداناباوران پرداخته و هم نظریه تکامل داروی ن را- ف ارغ از روی کرد فلس فی- ی ک اصل علمی که دغدغه تبیین فرایند پیدایش حی ات را دارد، مع رفی می کن د. ب رآمد نهای ی رویک رد وی به پی دایش انسان که مبتنی بر پیش فرض های او در دین شناسی و علم شناسی است در خلقت گرایی خداوند نسبت به انسان و باطل شدن تکامل انسان از منظر نظریه تکامل خلاصه می شود.

اندیشه ی پیچیدگی تقلیل ناپذیر حیات را مایکل بیهی برای نقد نظریه ی تکامل داروین با تکیه بر یافته های بیوشیمی بکار برده است. وی آن را سازگانِ یکپارچه ای تعریف می کند که اجزای آن لزوماً در عین متعامل و هدفمندبودن، کارکرد ویژه ای دارند. بیهی با تشریح دسته ای از واکنش های بیوشیمیایی که در طبیعت رخ می دهد، انتخاب طبیعی را نقض پذیر معرفی می کند. وی با استناد بر روش شناسی علمی و همچنین پیش فرض های موجود در فلسفه ی علم خود، استدلال پیچیدگی تقلیل ناپذیر حیات را معرفی کرده است و به پاسخگویی علمی به نقدهای تجربی و روش شناختی تکامل گرایان می پردازد. بیهی حیات را به دو بخش تقلیل پذیر و تقلیل ناپذیر تقسیم می کند. وی بنابر نظریه ی خود مبنی بر تقلیل ناپذیربودن حیات در سطح مولکولی و بنیادی، نظریه ی تکامل را که فرایند تدریجی دارد در بخش مولکولی حیات ابطال شده معرفی می کند. روی هم رفته، با توجه به گزارش ها و پژوهش های علمی گوناگون انجام گرفته توسط بیهی و پیروان نظریه ی وی، استدلال پیچیدگی تقلیل ناپذیر در حال حاضر مصداقِ استدلال از طریق بهترین تبیین است که می تواند راهکار علمی مناسبی برای تبیین منشأ حیات ارائه داده، و هدایت و طراحی شدگی آن را نشان دهد.

بحث اثبات وجود خدا از موضوع های مهمّ دین پژوهی و کلام جدید محسوب می شود، چرا که در صورت قبول آن، نظریّة اثبات پذیری معرفت به خدا شکل می گیرد. این مقاله دیدگاه های مختلف در باب اثبات وجود خدا (1 عدم استدلال. 2 استدلال صحیح و آشکار. 3 استدلال تلویحی و غیرمستقیم) را بررسی می نماید و در نهایت، برتری دیدگاه مختار را که استدلال صریح و تلویحی باشد، بر دیگر نظرات با دلایل قرآنی نشان می دهد و در بخش دیگر مقاله، براهین مهمّ و عقلی خداشناسی (برهان امکان، صدّیقین، حدوث، حرکت نهایی، فطرت، نفس، نظم، هدایت، دفع خطر محتمل) ذکر می شود و آیاتی که شکل صریح یا تلویحی ناظر و قابل تطبیق بر این براهین می باشد، تحلیل و تقریر می گردد.