میثم آقداغی

خط مشی فرهنگی نوعی خط مشی عمومی است که عرصة فرهنگ را در کانون توجه خود دارد. رابطة وثیق دین و فرهنگ به ویژه نقش جهت دهنده ای که آموزه های دینی در قبال فرهنگ دارند، ضرورت مطالعة تأثیرگذاری نظام مند این آموزه ها بر خط مشی گذاری فرهنگی را دوچندان می کند. در این مقاله پس از بررسی اجمالی تعاریف و ویژگی های خط مشی عمومی و فرهنگ، به منزلة دو مقوم اصلی خط مشی فرهنگی، به تعریف و خاستگاه خط مشی فرهنگی در ساحت نظری و عملی و نسبت دین و فرهنگ اجمالاً اشاره، و سپس با استفاده از ساده سازی مقولة پیچیدة خط مشی گذاری فرهنگی، سه سطح از تأثیرگذاری آموزه های اسلامی در خط مشی گذاری معرفی و تحلیل شده است. در سطح نخست، تعالیم دینی در مرحلة ارزیابی و انتخاب خط مشی از میان پیشنهادها و گزینه های موجود به کمک خط مشی گذاران می آیند. در سطح دوم تعالیم دینی به مثابه گنجینه ای غنی از معارف به منزلة منبع استخراج گزینه ها و ساخت خط مشی ها به کار می روند. در سطح سوم که عمیق ترین سطح در این الگوست، اساساً خود مسئله از منظر آموزه های دینی واکاوی می شود تا وقت و هزینة خط مشی گذاران صرف مسائل دارای اهمیت و اولویت شود. در پایان به نهادهای متولی خط مشی گذاری فرهنگی به ویژه شورای عالی انقلاب فرهنگی پیشنهاد شده فرایند جاری خط مشی گذاری خود را با این الگوی سه سطحی مقایسه کنند و در صورت نیاز سطح بهره مندی از آموزه های دینی را ارتقا دهند.

در مطالعات و تحقیقات رشته مدیریت، توجه وافری صرف اداره جوامع، سازمان ها، گروه ها و افراد شده و به مقوله مدیریتِ خویشتن -علی رغم ضرورت و اهمیت وافرش- کمتر توجه شده است. در این مقاله با روش نظریه پردازی داده بنیاد که از روش های پژوهش کیفی است تلاش گردید به مسئله چگونگی مدیریت خویشتن بر اساس نظرهای حضرت امام خمینی -قدس سره- در کتاب شریف چهل حدیث ایشان پاسخ داده شود. بدین منظور، هشت حدیث از احادیث آن کتاب با روش نمونه گیری نظری، انتخاب و تحلیل شد و ضمن استخراج نکات کلیدی و کدگذاری آن ها، مفاهیم و مقولات مرتبط شناخته شد. بر اساس مدل به دست آمده از یافته های این پژوهش، مدیریت خویشتن، دارای دو سطح است: اول، ناظر به ساحت ملکی انسان است و با اداره قوای ظاهری و اصلاح اعمال و رفتار، تلازم دارد. دوم به ساحت ملکوتی انسان، مربوط و با اداره قوای سه گانه واهمه، شهویه و غضبیه و اصلاح ملکات نفسانی، متلازم است. راهکارهای مدیریت خویشتن در سطح اول عبارت است از تفکر، عزم، مشارطه، مراقبه، محاسبه، و تذکر؛ و راهکارها و راهبردهای سطح دوم عبارت است از حفظ خیال، موازنه و اصلاح ملکات نفسانی که خود شامل راهکار علمی و عملی می شود.

خط مشی گذاری فرهنگی محل تلاقی خط مشی گذاری عمومی و فرهنگ است که به دلیل اهمیت فزاینده اش در کانون توجه پژوهشگران و اندیشه ورزان قرار گرفته است. در این مقاله با رویکردی اسلامی به این حوزه نظری پرداخته، و تلاش شده است با تکیه بر سیره پیامبر گرامی اسلام(ص) به عنوان اسوه حسنه، اصول خط مشی گذاری فرهنگی با رویکرد اسلامی استخراج و ارائه شود؛ به عبارت دیگر مسئله این پژوهش پرسش از دلالتهای عملی سیره حکومتی پیامبر اسلام(ص) در خط مشی گذاری فرهنگی است. برای پاسخ به این مسئله مجموعه ای از منابع سیره به صورت هدفمند انتخاب شد و با روش تحلیل مضمون مورد مطالعه و شناسه گذاری قرار گرفت. شناسه ها در قالب مضمونها دسته بندی و پالایش، و با توسعه دامنه مطالعه، شواهد بیشتری برای مضمونهای اصلی گردآوری و تحلیل شد. با مراجعه به متن روایات و خطبه های پیامبر(ص) شواهدی در جهت تأیید مضمونهای اصلی فراهم آمد. هفت مضمون اصلی استخراج شده از تحلیل متون سیره عبارت است از: هدایتگری، جامعیت فرهنگی، تدریج، تقویت وحدت و انسجام اجتماعی، مسجدمحوری، تقویت جایگاه خانواده و زنان، و رشد دانش و آگاهی. این هفت مضمون، اصول هفت گانه خط مشی گذاری فرهنگی بر اساس سیره پیامبر مکرم اسلام(ص) را تشکیل می دهد.

مطالعه خط مشی گذاری فرهنگی با رویکرد انتقادی می تواند به صورت سلبی و ایجابی به بهبود، اصلاح و تکمیل خط مشی ها کمک کند. تحلیل کیفی اسناد سیاستی یکی از رویکردهای تحلیل خط مشی است. در این مقاله با تکیه بر اصول خط مشی گذاری فرهنگی در سیره نبوی که پیشتر در پژوهشی توسط نگارنده مطالعه و منتشر شده است، سند نقشه مهندسی فرهنگی که یکی از مهم ترین اسناد سیاستی کشور در حوزه فرهنگ است، بازخوانی شده و شواهد پوشش و اشراب اصول سیره نبوی در قسمت های مختلف سند مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته است. روش این پژوهش تحلیل محتوای کیفی با رویکرد قیاسی است. به این ترتیب که محتوای فصل های مختلف سند (کلیات، مبانی ارزش ها واصول، چشم انداز فرهنگی، اهداف فرهنگی، اولویت های فرهنگی، راهبردها و اقدامات، و چهارچوب نهادی نظام) برای یافتن شواهد مرتبط با اصول هفت گانه (هدایت گری، جامعیت، تدریج، مسجد محوری، تقویت جایگاه خانواده و زنان، رشد و گسترش دانش و آگاهی) تحلیل شده است. بر اساس یافته های پژوهش میزان انطباق محتوای سند نقشه مهندسی فرهنگی با اصول هفت گانه منبعث از سیره نبوی را می توان بر روی پیوستاری در نظر گرفت، اصل «هدایت گری» و اصل «تقویت جایگاه خانواده و زنان» بیشتر از اصول دیگر مورد توجه سیاست گذار بوده و در قسمت های مختلف سند پوشش داده شده است و برای اصل «مسجدمحوری» کم ترین شواهد در قسمت های مختلف سند مشاهده گردید.

شاخص ها داده هایی برای تجزیه، تحلیل و سنجش دقیق خطّ مشی و سیاست های حکومت ها در توسعه ی فرهنگی و آموزشی است. این داده ها در هر جامعه ای باید مطابق با هویت تاریخی و دینی درون آن جامعه تدوین گردد. از همین رو در جوامع توحیدی(:اسلامی) قرآن به عنوان یک منبع لایزال، جامع ترین و غنی ترین نظام فکری برای استخراج دلالت های آموزشی و تعیین شاخص های توسعه فرهنگی است. این پژوهش با بررسی نظام فکری و مفهومیِ آیات قرآن، مبتنی بر روش دلالت پژوهی برایشی، دال هایی را کشف نموده که در تدوین شاخص ها، سنجش و بازخوانی خطّ مشهای کلان توسعه راه گشاست. از منظر قرآن انسان خلیفه الله، موجودی کرامت یافته و در بهترین صورت و قالب آفریده شده است و دارای دوساحت مادی و معنوی است. توسعه فرهنگی و آموزشی موجب آرامشی است که هم سویه دنیایی و هم رویکرد آنجهانی و آخرتی دارد. قرآن کریم شاخص های کلان آموزشی در تحقق توسعه ی فرهنگی مطلوب را با دال هایی چون، رشد و ارتقاء فردی و اجتماعی بر محور تقوی، عقلانیت و خرد ورزی، توجه به سنن الهی در نظام هستی، عدالت و برخورداری آحاد جامعه از آموزش، شایسته سالاری در مدیریت آموزشی و نظم ترسیم می نماید.