مهدی خوشدونی

البرهان فی تفسیر القرآن یکی از ارزشمندترین و جامع ترین تفاسیر روائی، اثر سید هاشم بحرانی از علمای شیعی اخباری مسلک قرن دوازدهم است. این تفسیر، مشتمل بر مجموعه ای از روایات اهل بیت علیهم السلام در توضیح آیات قرآن کریم است. هر چند مولف به طور صریح مبانی تفسیری و مقدمات فکری خویش را در تنظیم این اثر بیان نکرده است، تلاش شده با بررسی این اثر، بالاخص مقدمه این مجموعه روائی و بعضی آثار دیگر او وسایر هم فکران، به برخی از مبانی فکری و اعتقادی ایشان دست یابیم. چیزی که مولف به موجب آن اقدام به تالیف این اثر و جمع آوری روایات آن نموده است. این مجموعه روائی تفسیری به روش نقلی محض جمع آوری شده است؛ اما مولف در انتخاب روایات و گزینش و استفاده آنها در بحث تفسیری مبانی و پیش فرض هایی را مدنظر قرار داده است که در این مقاله به نمونه-هایی از آن ذیل عناوینی چون: مبانی قرآنی، روائی و مبانی اعتقادی، کلامی بیان شده است.

قرآن کریم از میان همه اقوام، به بازخوانی سرگذشت بنیاسرائیل توجه بیشتری داده است و در آیات چهارم تا هفتم سوره اسراء، فرجام و سرنوشت محتوم آنان را گوشزد میکند و به دلیل فساد و سرکشی بزرگشان به آنان وعده انتقام در دو بازه زمانی داده است. این پژوهش میکوشد با محوریت آیات نخست سوره اسراء، با رویکرد تفسیر تطبیقی و روش کتابخانهای به تبیین محورهای مهم این آیات بپردازد که عبارتند از: مراد از قضای الهی؛ مفهوم «الکتاب»؛ جنس فساد بنیاسرائیل؛ عرصه تباهی بنیاسرائیل؛ چیستی انتقام الهی از دو فساد بزرگ؛ چگونگی بازگشت قدرت بنیاسرائیل و در نهایت معرفی انتقامگیرندگان از این قوم ستمگر. فرآیند این واکاوی نشان میدهد هرچند درباره افساد مرتین بنیاسرائیل، نظریه غالب و شایع در بین مفسران آنکه این دو مرحله از فساد در تاریخ بنیاسرائیل رخ داده و گزارههای آیات گزارهای اخباری از گذشته است و مفسران در اصل این قضیه که این فسادها رخ داده و در هر دو نوبت بنیاسرائیل انتقام گرفته شدهاند اشتراک دارند، اما با بررسی مقایسهای آنها به دست میآید اشکالات عمده و متعددی بر این نظریه قابل طرح است از این رو نظریه یاد شده به شدت مورد تردید است در این حال نظریه دیگری را ارائه کرده که میتواند با گزارههای سیاقی و محتوایی آیه همخوانی داشته و به عنوان یک نظریه رقیب مطرح گردد دستاورد ارائه این نظریه آن است که با توجه به اشکالات نظریه نخست امکان اینکه این افساد مربوط به آینده باشد تقویت شده و احتمال اتفاق آن در آخرالزمان و عصر ظهور یا نزدیک بدان با توجه مویداتی تقویت میگردد.

احادیثی که در زمینه تفسیر قرآن کریم از معصومین علیهم السلام رسیده اند همه در یک سطح و جهت معنایی نیستند و از وجوه و سویه های معنایی مختلفی برخوردارند، به طوری که بعضی از روایات تفسیری (حتی در ذیل یک آیه) دارای تعابییر مختلف و حتی مضامینی به ظاهر متعارض با روایات دیگر در همین زمینه است و هر یک توضیحی از آیه ارائه نموده که گاهی با توضیح روایت دیگر در مورد آیه قابل جمع و یا سازگار نیست؛ اما ائمه علیه السلام خود به گوناگونی روایات خویش اشاره و تایید نموده اند که روایات آنها دارای معاریض کلام و بطن پذیرند و دارای سطوح مختلف معنایی هستند که به اقتضاء، سطوحی از بطون قرآن که به تناسب درک مخاطب، نوع سؤال و ... بیان شده است. روایات متعدد از ائمه علیهم السلام بر اهمیت شناخت سویه های مخفی سخنان اهل بیت علیهم السلام و ارزش فهم عمیق و درایت مراد روایات تاکید دارند. بنابراین شایسته نیست به محض بر خورد با روایات به ظاهر متعارضی در زمینه روایات تفسیری به دیده انکارو یا غلو به آن نگریست، بلکه باید با دقت و درایت به جهت فهم و درک روایت اقدام نمود. این تحلیل (اتهام غلوو جعل در بعضی از روایات صحیح) ناشی از عدم تفکیک آنها از حیث مراتب و حوزه های مختلف معنایی در قرآن و روایات است. قطعا دسته بندی و گونه شناسی روایات تفسیری و تقسیم این روایت به ظاهر و باطن یکی از راههای درک بهتر و صحیح تر روایات تفسیری معصومان علیهم السلام است.

روایات تفسیری مهم ترین منبع فهم اهل البیت (ع) از قرآن کریم است. اهل بیت (ع) مفسر واقعی کلام وحی هستند و در فهم قرآنی جایگاه ویژه ای دارند (مطلع). در این پژوهش با بررسی روایات واژه محور در تفسیر قرآن یا همان لغوی در اصول الکافی که نمونه آماری ماست، ضمن وجوه معناشناسی این روایات، روش شناسی تفسیر واژگانی اهل بیت ذیل آیات قرآن هم تحلیل و بررسی شده است (هدف). این مقاله با روش تحلیل محتوا شکل گرفته است (روش). بررسی این روایات نشانگر آن است که ضمن اعتبار مضمونی این روایات، روش اهل بیت در تبیین لغوی واژگان شیوه های مختلف و متمایز با روش های رایج لغت شناسان و کتاب های لغت است؛ چراکه معصوم عموماً  به وجوهی دیگر غیر از معناشناسی صرف لغت پرداخته است؛ وجوهی که جنبه معناشناسی قرآنی آن بر اساس فهم الهی بیشتر مدّنظر است تا تبیین لغوی اهل زبان (نتایج و دستاوردها).

با توجه به تعدادی از آیات قرآن کریم، احتمال صدور کذب از حضرت ابراهیم و حضرت یوسف3 در برخی از آرای علما مطرح شده است. علمای فریقین هر یک به نوعی درصدد تبیین این آیات برآمده و نظرات مختلفی در توجیه اقدام این دو پیامبر الهی بیان کرده اند که می توان به طور کلی به دو رویکرد صدق گرایانه و کذب گرایانه همراه با توجیه (تقیه، توریه، معاریض کلام یا تعریض، دروغ اضطراری و مصلحت ...) خلاصه کرد. با بررسی منابع روایی که در تبیین این آیات، به ویژه در اصول الکافی آمده است، هر دو نگاه به طور مطلق نفی می شود و از دل این روایات و خانواده های حدیثی آن می توان راهکار سومی ارائه کرد که در این مقاله بدان پرداخته شده است، راهکاری که ضمن حل اشکالات وارده در این باره، تبیین بسیار دقیقی از آیات مذکور را در اختیار مخاطب قرار می دهد. مقاله حاضر تلاش دارد به ارائه نمونه ای موردی از کارآمدی منابع روایی در تبیین آیات مشکله، با توجه به خانواده حدیثی - روایات هم مضمون- به خصوص از روایات اصول الکافی کلینی بپردازد؛ که نمونه آن را تنها در مکتب حدیثی اهل بیت:، و البته با تبیین و تحلیل آنها قابل مشاهده است. این احادیث می توانند پاسخگوی شبهات حول داده های معارفی برخی آیات قرآن باشند و از طرفی این دیدگاه مؤیداتی نیز در منابع فریقین دارد.

تمدن نوین اسلامی و تمدن مهدوی دو مقوله مفهومی بوده که هر یک دارای مختصات و ویژگی های خاص خود از منظر متفکران این دو حوزه مفهومی می باشد، پژوهش پیش رو با هدف کشف رابطه و نسبت دقیق بین تمدن نوین اسلامی _ به عنوان فرایند اهداف انقلاب اسلامی _ با تمدن مهدوی اقدام نموده است، از این رو مسئله اصلی چیستی نسبت بین این دو مقوله می باشد، که با روش تطبیقی و بر اساس مقایسه شعارها و شاخص ها، دیدگاه امامین انقلاب(امام خمینی; و مقام معظم رهبری) و در نهایت با استفاده از داده های نقلی و احادیث مهدوی و عصر ظهور اقدام به کشف این رابطه نموده است، نتیجه آن که در میان فرضیه های نسبت سنجی بین این دو همچون؛ 1. تمایز مطلق 2. تمایز ماهیت شناختی 3. همسانی مطلق 4. همسانی غایت شناختی جز در مورد اول _ عدم ارتباط_ امکان جمع بین سایر فرضیه ها بر محور رابطه طولی و امتدادی که همان همسانی غایت شناختی است وجود دارد.

قرآن کریم واپسین و کامل ترین کتاب آسمانی است که به منظور هدایت و سعادت بشر نازل شده؛ ازاین رو، تمام مؤلفه های مورد نیاز انسان برای سعادت را، به انحای مختلف، در خود بازتاب داده است. یکی از نویدهای مکتب اسلام تشکیل تمدنی جهانی، فراگیر و کامل برای سعادت حقیقی بشر در آخرین برهه از تاریخ انسان است، در مقاله پیش رو به مؤلفه ها و شاخصه های تمدن آخرالزمان از نگاه قرآن پرداخته شده است.  در این مقاله با هدف استخراج ویژگی های تمدن آخرالزمان از قرآن کریم  به روش تحلیلی، ابتدا ضمن استناد به روایات ناظر به شباهت حکومت های توحیدی، همچون حضرت سلیمان و داوود‰ با تمدن آخرالزمان، ویژگی های تمدن آخرالزمان از منظر قرآن کریم تبیین می گردد؛ بنابراین با بررسی روایات عصر آخرالزمان به وجود شباهت هایی بین آن ها و حکومت هایی همچون سلیمان و داوود نبی‰ پی خواهیم برد. هدف قرآن کریم از ارائه این تمدن ها و قدرت های بزرگ و شگفت، تثبیت امکان تحقق چنین تمدنی در سطح فراگیر و جهانی است که آیاتی از قرآن وعده آن را می دهد؛ ازاین رو، در مقاله پیش رو تلاش شده است تا این مؤلفه ها باتوجه به همانندی های یادشده از تمدن های پیشین استخراج شود.  

تمدن بهترین نمود حیات اجتماعی مطلوب بشری است. در این میان ساخت یک تمدن بر اساس ایدئولوژی دین محور و توحید گرا، خواسته فکری و برنامه عملی تمدن خواهان اسلامی است. پاسخ قرآن به مطلوبیت تمدن دینی و لزوم برپایی آن، نقش حیاتی ای در استحکام بنیادهای عقیدتی نظریه تمدن دین محور دارد.بنابراین مساله فهم رویکردهای تمدنی قرآن کریم بر ایجاد یک تمدن توحید محور است پژوهش حاضر با هدف فهم دلالتهای قرآن کریم بر صحه گذاری بایستگی ایجاد تمدنی دینی، با سه گزاره زمانی ِگذشته،حال و آینده -در نگاه قرآن- شکل گرفته است. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی اقدام به بررسی و فهم دلایل قرآنیِ مطلوبیت تمدن توحیدی نموده است. پاسخ این پرسش از قرآن، در توجه به وضعیت پیشینی و گذشته، بیانگر حالت پشتوانه ای بوده و در وضعیت حال، تشویق به پیشرفت بسوی وضعیت تمدنی و در نگاه به وضعیت پسینی و آینده نگر، ترسیمِ افقِ تمدنی فراگیر و بی همتا را رخ می نمایاند. به عبارت واضح تر پاسخ قرآن به تمدن پژوهان عصر حاضv؛نخست آنکه در نگاه به پشت سر، ارائه داده های است که می تواند یک پشتوانه تجربی از شکل گیری تمدنهای توحیدی باشد و دوم در بستر فعلی اجتماع آنکه پیوسته جامعه اسلامی را تشویق به ارتقاء به گزاره ها و مولفه های تمدن ساز می نماید و سوم در حالت پیش رو، آینده ایی تمدنی را برای مسلمانان در سرتاسر دنیا ترسیم می کند و آنان را به دستیابی به این آرمان و نوید بزرگ، امیدوار و مصمم می سازد.

بر اساس داده های نقلی و شواهد تاریخی، حکومت سلیمان نبی یکی از قدرت های بزرگ، مهم و تأثیرگذار در طول حیات تاریخ بشر بوده و مورد توجه همیشگی ادیان مختلف به ویژه ادیان توحیدی است. در قرآن کریم اشاراتی به این حکومت وجود دارد. البته ماجرای ویژگی های دولت حضرت سلیمان نسبت به داستان های دیگر قرآن ، به طور جزئی تری بحث شده و از آن تعبیر به «مُلک سلیمان» شده است. مسئله پژوهش پیش رو امکان اثبات دولت سلیمان به عنوان یک تمدن توحیدی در معیار های تمدن پژوهانه است. این مقاله با بررسی و واکاوی ملک سلیمان، با هدفِ کشف و اثبات آن در قامت یک تمدن، به شاخص ها و قواعد تمدنی این ملک می پردازد، که در آن با روش تحلیلی، از آیات قرآن کریم و تطبیق ویژگی های ملک سلیمان با مؤلفه ها و شاخص های لازم برای اثبات تمدنی بودن یک حکومت، از منظر تمدن شناسان پرداخته است. همچنین مؤلفه های مهمی چون ایدئولوژی و مکتب، رهبری و مدیریت، کلان مؤلفه اقتدار و قدرت در مؤلفه هایی چون اقتدار نظامی و امنیت، اقتدار اقتصادی، سیاسی، علمی و فناوری و همچنین قدرت های عجیب و شگفت انگیز، مؤلفه جغرافیایی و عرصه سرزمینی، عوامل اجتماعی و فرهنگی به ویژه در شاخص های مهمی چون عدالت گستری و ظلم ستیزی، رفاه و توسعه یافتگی، معماری و شهرسازی، قانون و نظم اجتماعی در نظر گرفته شده است. نتیجه آنکه ملک سلیمان در این مؤلفه ها و شاخص های تمدنی در عصر خود و حتی بسیاری از آن تاکنون، کم نظیر و در مواردی بی نظیر بوده است. حقیقت برجسته در تمدن سلیمان، شکل گیری و تداوم حیات چنین ملکی بر اساس توحیدمحوری است، که زمینه ایجاد یک تمدن بزرگ و بی نظیر را رقم زده است. بدیهی است تشکیل یک تمدن بزرگ و قویِ دین محور و توحیدگرا، درواقع اثبات وجود سابقه پیشینی تمدن توحیدی است که در تصدیقِ امکان تشکیل پسینی و مجدد یک تمدن دین مدار و توحیدگرا در قالب تمدن نوین اسلامی یا تمدن مهدوی کارایی دارد.

فهم چگونگی وحی و ارتباط نبی با خدا از دغدغه های همیشگی دین پژوهان بوده است. ازطرفی، احادیث موجود در منابع نقلی، داده هایی هستند که به عنوان منبع معرفتی در تببین و شناخت مسائل دینی کاربرد به سزایی دارند. یکی از موارد کاربرد این منابع، مراحل و مراتب وحی آیات قرآن کریم بر رسول خدا… است. در نوشتار پیش رو، با روش توصیفی و تحلیلی، به بررسی روایات منابع حدیثی امامیه درباره فرایند وحی به واسطه فرشته پرداخته شده است. با تبیین و تحلیل روایات به دست می آید که فرایند و مراحل وحی قرآن کریم، بیشتر مسیری با واسطه است و ابتدای آن از جانب خداست و به دنبال آن واسطان وحی قرار دارند و تا واپسین مرحله آن، یعنی کتابت وحی، با املای جبرئیل از هرگونه دخالت بشری به دور است. ازجمله رهاوردهایی که با بررسی همه جانبه و رفع تعارضات و اختلافات تمام روایات درباره فرایند وحی به دست آمد، آنکه این تنها جبرئیل نیست که واسط و حامل وحی است، بلکه واسطان دیگری پیش از ابلاغ وحی به او وجود داشته اند. جبرئیل تنها واپسین واسط وحی است و واسطان دیگر نیز در این فرایند نقش و تأثیر دارند که غالباً مغفول واقع می شوند و در این مقاله وجود آن ها اثبات و مراحل و مراتب آنان مشخص شده است؛ همچنین به مسائل دیگری دراین باره و پیرامون آن پاسخ داده شده است. فهم و اثبات این حقیقت، بیانگر وجود فرایندی مهم و حفاظت شده است که مصونیت وحی را از هرگونه دخل و تصرف غیر بازمی دارد.