سید اکبر موسوی تنیانی

نوشتار پیش رو، در پی بررسیِ انتقادی نظرگاه های نایکسان درباره مذهب ناصر کبیر و خاندان وی است. در این باره، دو دیدگاه وجود دارد؛ گروهی از نویسندگان در سده های متمادی، با گرایش های اعتقادی مختلف و از طیف های گوناگون فکری و علمی، او را پیرو مذهب زیدیه شمرده اند و در مقابل، گروهی دیگر از نویسندگان امامی که بیشتر از قرن دهم هجری به بعد هستند، با استناد به پاره ای از گزاره ها، او را عالمی امامی مذهب معرفی کرده اند. با بررسی تحلیلی گزاره ها و شواهد تاریخی و نیز آثار و آرای ناصر کبیر، درمی یابیم که دیدگاه گروه نخست، به صواب نزدیک تر است. در زمینه مذهب خاندان ناصر کبیر نیز می توان گفت اگرچه برخی منابع به مذهب امامی ایشان تصریح کرده اند، ولی با بررسی قراین و شواهد تاریخی، به احتمال قوی، سایر افراد دودمان ناصر کبیر نیز به مذهب زیدیه باورمند بوده اند

این پژوهش در پی یافتن سرنخ هایی از امتداد جریان کلامی هشام بن حکم در بصره است و با این پرسش اصلی دنبال می شود که خط فکری هشام بن حکم چرا و چگونه در بصره تداوم پیدا کرد. به نظر می رسد پس از آنکه هشام بن حکم و شاگردانش در بغداد مورد تعقیب و آزار دستگاه خلافت عباسی قرار گرفتند، برخی از شاگردان هشام همچون علی بن اسماعیل میثمی و حکم بن هشام بن حکم به دلیل رونق داشتن گفتگوهای کلامی در شهر بصره و نیز دوری آن شهر از مرکز خلافت عباسی، برای ادامه فعالیت های کلامی خویش به آن سامان مهاجرت کردند. آنها در راستای پیگیری اندیشه های کلامی خود، بیشتر با گروه فکری معتزله درگیری علمی داشته اند و از سوی دیگر مخالفت برخی از امامیان بصره با آنان نیز در خور توجه است. با توجه به مخالفت های برون مذهبی و درون مذهبی، این جریان پس از حضور کوتاه مدت و فعالیت های تأثیرگذارش در بصره به محاق رفت. البته هرچند تاکنون تصور روشنی از حضور این جریان در بصره وجود نداشته است، اما در این پژوهش به این نتیجه رسیدیم که خط کلامی پیرو هشام در اواخر سده دوم و نیمه سده سوم هجری در بصره فعال بوده اند.

آگاهی از قلمرو جغرافیایی مورخان شیعه دوازده امامی و موضوعات مورد اهتمام آنها، می تواند سودمندی های فراوانی برای تحلیل تاریخ امامیه داشته باشد. در پژوهش پیشِ رو، با رویکردی وصفی و تحلیلی، فعالیت های تاریخ نگاری اصحاب امامیه از آغاز تا اواسط سده چهارم هجری در بصره مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های پژوهش، حکایت از آن دارد که امامیان بصره برای دفاع از اندیشه های کلامی خویش، به مباحث تاریخی و تاریخ نگاری روی آوردند و همانند دیگر گروه های فکری سده های نخستین اسلامی، به بازخوانی رویدادهای تاریخی، به ویژه تاریخ صدر اسلام و تدوین آثاری در این زمینه پرداختند

مدرسه کوفه و بغداد را می توان دوران اوج شکوفایی و درخشندگی کلام امامیه در سده های نخستین به شمار آورد؛ اما در فاصله زمانی میان مدرسه کوفه و بغداد (آستانه غیبت صغری تا عصر شیخ مفید) به دلیل نامناسب بودن پاره ای از شرایط، کلام امامیه تمرکز جغرافیایی لازم را نداشته است. نوشتار پیش رو درصدد است با معرفی متکلمان امامی این عصر و بیان دیدگاه ها و تلاش های علمی و تولیدات کلامی آنان، نشان دهد که شخصیت های برجسته کلامی در این دوره حضور داشته و تأثیر گذار هم بوده اند، مانند تأثیرگذاری شگرف ابن جبرویه امامی بر تغییر عقیده و مسلک ابن مملک جرجانی معتزلی. این دیدگاه در مقابل نظر کسانی است که به فقدان متکلمان امامیه در این محدوده تاریخی باور دارند.

زیادبن ابیه از کارگزاران بنی امیه است که در یک برهه حساس تاریخی در نیمه سده اول هجری در منطقه سوق الجیشی و بحران خیز عراق امارت داشته، که در این پژوهه دوران ولایت داری او بر عراق، برای تحلیل هرچه بهتر تاریخ صدر اسلام و روشن شدن زوایای پنهان و ناشناخته آن، مورد کندوکاو قرار گرفته است. روش تحقیق در این نوشتار توصیفی تحلیلی است. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که زیادبن ابیه در زمان امارتش بر عراق، به چه میزان در تقویت و تثبیت خلافت امویان نقش آفرین بوده، و چه اقداماتی را در این راستا انجام داده است. بررسی ها نشان می دهد که او با بهره گیری از ظرفیت ها و توان مدیریتی، به شدت مخالفان بنی امیه را سرکوب کرده و با اقدامات اجتماعی، اقتصادی، تمدنی و فرهنگی، سعی داشت حکومت امویان را موفق جلوه دهد. نتیجه اقدامات او موجب شد که سرزمین عراق در دوران امارت وی برای امویان آرام باشد و خطرات احتمالی عراقیان برای حکومت تازه تأسیس بنی امیه مرتفع گردد.

این پژوهش، با هدف نشان دادن جریان حدیثی امامیه در بصره در عصر حضور ائمه (ع)، سامان یافته است. غایت نهایی این پژوهش، روشن ساختن زوایای پنهان و ناشناخته بخشی از تاریخ حدیث امامیه در شهر بصره می باشد. پرسش اساسی در این پژوهه، آن است که آیا جریان حدیثی امامیه در عصر ائمه(ع) در شهر بصره حضور داشته و فعال بوده است؟ پرسش یادشده با این فرضیه دنبال می شود که جریان حدیثی امامیه در دوران حضور ائمه (ع) در بصره، حضوری پُررنگ داشته است. به نظر می رسد که ریشه های جریان حدیثی امامیه در آن شهر به سده نخست هجری بازمی گردد؛ اما در اوایل سده دوم و با مهاجرت اصحاب امامی کوفه به بصره و نقش آفرینی آنان، جریان حدیثی امامیه در آنجا شکل گرفته و گسترش پیدا کرده و تا پایان دوران حضور نیز تداوم داشته است.

مرکز حدیثی بغداد در تاریخ فکر امامیه هماره با اهمیت بوده است. لذا آگاهی از تاریخ حدیث امامیه در بغداد، ما را در تحلیل تاریخ امامیه یاری رسان خواهد بود. در این نوشتار نشان داده شده است که با مهاجرت اصحاب امامیه از کوفه به بغداد و نیز با تلاش اصحاب بغدادی تبار، مدرسه حدیثی امامیه در اواخر سده دوم پای گرفته و تا پایان نیمه اول سده سوم نیز فعال بوده است. مدرسه حدیثی بغداد یکی از تأمین کنند گان مهم حدیث برای سایر مناطق امامی نشین بوده است و در این مدرسه بسیاری از آثار حدیثی برای نخستین بار تألیف شده و در دوره های بعد در تدوین جوامع حدیثی مورد استفاده قرار گرفت. هم چنین در این مقاله نشان داده شده که خاندان های حدیثی امامیه بغداد در شکوفایی مدرسه حدیثی این شهر نقش آفرین بوده اند. در پایان به افول مدرسه حدیثی بغداد در اواخر نیمه اول سده سوم بر اثر فشارهای سیاسی خلافت عباسی اشاره شده است.