سید حیدر شیرازی

مقاله حاضر بحثی است لغوی و تفسیری بر شعر در قرآن کریم ، که ضمن بیان آرای مختلف و شبهات وارده ، با استمداد از آیات و احادیث اهل بیت (ع) به نقد و بررسی آنها پرداخته ،‌ و دیدگاه کافران و قرآن کریم را نسبت به مفهوم شعر بیان کرده است . همچنین شیوه‌های پاسخگویی پیامبر (ص) را در برابر تحدی دیگران با شعر برشمرده است ...

استفهام از مهم ترین اسالیب طلب در قرآن و از مباحث علم معانی در بلاغت بوده و همواره در تفاسیر به ویژه تفسیر الکشاف به ساختار لفظی و مفهومی آن پرداخته شده است. حرف همزه اساس اسلوب استفهام و بیشترین تکرار را در قرآن دارد. زمخشری در تفسیر خود به استفهام حقیقی و مجازی اشاره داشته و فراتر از پیشینیان خود برای «همزه»، معانی بلاغی در نظر گرفته که بالغ بر شانزده مورد می باشد که جز در موارد اندکی برای آنها شاخصی تعریف نکرده است. علاوه بر معنای یک وجهی همزه استفهام، معانی دو و یا چند وجهی نیز گفته شده است. زمخشری از ترکیب همزه با حرف نفی گاهی معنای تقریر و گاهی معنای تحقق یافتن را اراده کرده است. زمخشری به تقدیر همزه قبل از هل و ترکیب «ألا» ی تنبیه از همزه استفهام وحرف نفی «لا» نیز اشاره دارد، و حرف (همزه) را عامل استفهام در دیگر ادوات استفهام به شمار آورده که همواره در تقدیر است. بیشترین نوع کاربرد استفهام از نظر زمخشری انکار، سپس تقریر و در مرتبه بعد تعجب است که در قرآن به کار رفته است. در باب تمامیت تصدیر حرف (همزه) نیز زمخشری از اولین کسانی است که با رای سیبویه و جمهور علما مخالفت کرده است. همچنین زمخشری از حذف و ذکر و تخفیف و اشباع همزه در اختلاف قراءتها در تفسیر بلاغی خود بهره برده. و در خصوص حرف (أم) متصله و یا منقطعه معتقد است که جمله دلالت بر (همزه) محذوف دارد.

إنّ المقاله یتناول موضوع شخصیّه الکمیت الأدبیه،(الشاعرالشیعی المعروف فی عصر بنی أمیه) و دعم حجّیه الاستشهاد بأشعاره ودحض ما أثیر حوله من الشبهات فی عدم حجّیته، فعلی ذلک طرقنا فیه أمّهات الکتب الأدبیه لندارس فیها مدی اعتبار الکمیت وکیفیه الاستشهاد بأشعاره فی مختلف الفنون کاللغه والنحو والصرف والبلاغه وغیر ذلک ممّا یرتبط به من الفقه والتفسیر وشرح الحدیث والأمثال. وقمنا فیه أحیاناً بإحصاء ما أنشدت فی تلک المصادر من الشواهد للکمیت والتمثیل ببعضها علی سبیل الإلماع. والذی ینبغی ذکره هنا أنّ الکمیت رغم بعض الهجمات القارفه علیه والتنقصّات الموجّهه إلیه -فی حیاته ومابعده- کثر الاهتمام بشخصیّته وأدبه والاستشهاد بشعره من قبل الأدباء والمفکرین ما جعله من المعتمدین علیه خاصّه فی اللغه اکثر منها من العلوم الأدبیه الأخری

إنّ «المَنعیَ أو النعی» - أی إظهار خبر الموت - من الصور(العناصر) المهمّه فی فنّ الرثاء خاصه أنّ له دور ممیّز فی الوحی المنزل وفی أدب الشعر. وبما أنّ المنعی لم یکن موضع دراسه مستقلّه لدی النقّاد، فإننا سنقدم للنعی تعریفاً اصطلاحیّاً جدیداً لیکون إطاره أوضح وأکثر تمییزاً فی فنّ الرثاء من بین سائر العناصر(الندبه: بیان الحزن وبکاء المیت بتوجع، والتأبین: الإشاده بمناقب المیت، والتعزیه: طلب الصبر والتسلی لصاحب المیت). کذلک أوردنا بحثاً آخر فی تحدید الفارق بین النعی فی الرثاء الساخر والهجاء لما فیهما من الوجوه المشترکه فی المضمون. کذلک قسّمنا النعی - فی دراسه موضوعیه للقرآن الکریم - إلی ثلاثه أقسام رئیسیّه وهی: النعی المشنّع، و النعی المشید، و النعی المحاید و ضربنا لکل منها امثلته من القرآن الکریم و أشرنا فیها إلی بعض الإیجابیات الأخلاقیه و التربویه. و وزّعنا النعی - فی دراسه أخری للأدب الشعری الإسلامی - إلی ضربین هما: نعی النفس ونعی الغیر؛ وفی کلّ منهما ناقشنا الموضوع فیمن ینعی نفسه أو غیره إنباءاً عن الغیب بسنین، وهذا دأب عباد الله الصالحین، و فیمن لا ینعی نفسه أو غیره فی رثائه إلاّ بإشرافه علی موته وظهور ملامحه کدأب معظم الشعراء فی رثاء أنفسهم، و تمثّلنا فیها بما أنشده شعراء هادفون و ملتزمون.

موضوع عدالت از جمله مفاهیمی است که قرآن همواره به آن تأکیدی شایان داشته است. عدالت در سه بعد تکوینی، تشریعی و جزایی در بسیاری از آیه های قرآن نمود داشته که همه آن ها نمونه والای عدل الهی را بیش ازپیش آشکار می سازد. از جمله واژگانی که با عدل الهی– از نوع عدل جزایی – ارتباطی ناگسستنی دارد، واژه "مثقال" است.واژه "مثقال" به واسطه باهم آیی های گوناگون هم چون بافت، تقابل و شمول مشترک به انسجام و متن وارگی مفهوم عدل الهی در آیات قرآن کمکی شایان کرده است. این پژوهش، تلاش دارد تا به روش توصیفی – تحلیلی، کارکرد باهم آیی واژه مثقال در ارتباط با عدل الهی در آیات قرآنی بحث و بررسی شود. نتایج نشان می دهد که باهم آیی واژه مثقال بیش تر معطوف به "ارتباط با مفهوم عدالت" است؛ هر چند تقابل و شمول مشترک نیز به مفهوم عدل الهی در روز حسابرسی بندگان در روز قیامت، انسجام و تأکید معناداری بخشیده است.

احتباک یکی از شیوه های بیانی کلام است که با حذف قسمتی از کلام و ذکر قراینی که دلالت بر محذوف دارد، سخن را موجز و مختصر می گرداند و معانی گسترده ای را در قالبی محدود به وجود می آورد. در تفسیر آیات قرآن گاهی برای دوری از ابهام و جلوگیری از تشویش ذهن مخاطب در فهم معنای مقصود نیاز است تا سخن حذف شده ذکر شود. توجه به احتباک می تواند راهنمای ما در تشخیص صحیح محذوفات و پاسخگوی برخی از شبهات محتوایی و ناسازگاری ظاهری باشد. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر تفسیر المیزان به بررسی آرایه احتباک در تفسیر قرآن پرداخته و انواع احتباک را از دیدگاه علامه طباطبایی بیان کرده و به این نتیجه رسیده است که میزان توجه و استفاده از احتباک در تفسیر المیزان کم تر از تفسیرهایی مانند روح المعانی و التحریر و التنویر است که به این آرایه توجه نموده اند و دلیل آن را می توان وجود قرینه های واضح و آشکار در جملات دارای آرایه احتباک دانست که تشخیص محذوف را آسان می کند. با این همه از انواع مختلف احتباک در این تفسیر استفاده شده و بیش ترین بسامد آن در احتباک مشترک و احتباک ضدی دیده می شود.

إنّ لِستر المرأه العربیه وحجابها وعفافها أهمیه بالغه اکترث بها الثقافه الجاهلیه وتناولها الشعراء وصفاً ومدحاً وفخراً لأنفسهم. وکان لهذا التستّر والعفاف دلالات فطریه ولفظیه ذکرناها فی هذه الوجیزه. ولکن المرأه فی العصر الجاهلی کما کانت متستره، کانت سافره ولسفورها دواعٍ مختلفه نشأ معظمها متأثراً بالأفکار والتقالید الجاهلیه فدراسه أسباب السفور موضوع آخر نوقش فی هذا المقال من خلال الأدب الشعری فی هذا العصر.وکان من أهم تلک الأسباب: الحزن والمصیبه والخوف من السبی فی الحروب وإبراز الحسن والمحبه وداعیه الفقر والمسکنه.