محمد پاک نهاد

موضوع این مقاله نقد و تحلیل نقش نمود دستوری و واژگانی و متن در آموزش فعل امر و امر مستمر است. هدف اصلی، علاوه بر نقد و تحلیل موضوع، پرداختن به آموزش فعل امر مستمر و بیان زوایا و چالش های آن است. مشکل اینجاست که آموزشگران دستور زبان فارسی عموماً به صورت مباحث توجه دارند و چه بسا بر روی مباحث و تعاریف و اصطلاحات دستوری خیلی دقت نمی کنند و قاعدتاً مخاطبان نیز از فهم موضوع دور می شوند؛ نمونه هایی از این دست، وجه فعل و قید جمله و ... است که حتی بعضی از کتاب های دستور نیز موضوع را به خوبی درست بیان نکرده اند. این پژوهش زبانی-ادبی که با روش کیفی انجام یافته به شیوه تحلیلی –تشریحی به موضوع پرداخته است و روش گردآوری مطالب و داده ها نیز با استفاده از اسناد کتابخانه ای و یا از طریق جست و جوی الکترونیکی صورت گرفته است. در نهایت، یافته های تحقیق، به مسئله پژوهش که به دنبال شناخت فعل امر، امر مستمر و شناسایی ویژگی های آن بوده است پاسخ داده است؛ نمود دستوری، واژگانی و بافت را از عوامل لازم برای تعریف فعل امر و امر مستمر می داند و اثبات می کند فعل امر مستمر در صورتی تحقق می یابد که سایر نمودهای دستوری، واژگانی و بافت متن را در بر داشته باشد و بسنده کردن به پیشوند تصریفی «می» برای شناخت فعل امر مستمر کافی نیست؛ نیز ساخت دوگانه فعل امر نقد شده است.

این پژوهش با هدف مطالعه پدیدارشناسانه استفاده از نرم افزار پرده نگار (پاورپوینت) در آموزش زبان فارسی انجام شد. در این پژوهش از روش تحقیق کیفی و از نوع پدیدارشناسی استفاده شده است. جامعه آماری شامل کلیه دبیران آموزش زبان فارسی دوره دوم متوسطه و دانش آموزان شاخه علوم انسانی می باشد؛ بنابراین براساس روش نمونه گیری هدفمند، مصاحبه های نیمه ساختاریافته با دبیران و دانش آموزان در شهرستان رزن تا به حد اشباع رسیدن داده های حاصل از شرکت کنندگان در پژوهش، ادامه پیدا کرد. براساس داده های حاصل از مصاحبه با معلمان ادبیات فارسی، 6 مضمون اصلی و 21 مضمون فرعی؛ و در مصاحبه با دانش آموزان نیز 6 مضمون اصلی و 17 مضمون فرعی به دست آمد. یافته ها تجارب مثبت و منفی معلمان و دانش آموزان در استفاده از پرده نگار در آموزش ادبیات فارسی را نشان داد. در نهایت، بر اساس تجارب معلمان و دانش آموزان، الگوی مطلوب استفاده از پرده نگار در آموزش ادبیات فارسی استخراج گردید. در الگوی ارائه شده، فعالیت های یاددهی-یادگیری درس ادبیات فارسی با استفاده از پرده نگار در پنج بخش شعر، نثر، روخوانی، قواعد و آیین نگارش، ارائه شده است.

شاهنامه، از دو جهان واقعیت و فرا واقعیت نقش پذیرفته است؛ یعنی جهان تدبیر و جهان تقدیر؛ آنچه که حاکمیت خود را در تمامی داستان های شاهنامه تثبیت نموده جهان تقدیر است. هدف این پژوهش، ریشه یابی تقدیرگرایی در شاهنامه نیست. بلکه چیزی جز شناخت مهم ترین عامل و عناصر در شکل گیری تقدیر در شاهنامه نیست. محور این پژوهش، تحلیل تقدیر در شاهنامه بر اساس کردارهای فرا طبیعی پیشگویی است. با این کردار، حوادث از قبل مشخص می شود: اختر شناسان و فرشتگانی؛ مثل سروش و اسرافیل یافت می شوند که قضایا را از پیش می دانند؛ دانایان و بینادلانی آینده را می بینند؛ شاهان، شاهزادگان، پهلوانان و موبدان به جهت داشتن فرّه ایزدی و هنرمندی، پیشگویی می کنند؛ خارق العاده هایی؛ مثل سیمرغ، جام جهان بین و «درخت گویا» از آینده و اسرار عالم می گویند . آنچه در پی می آید حاصل مطالعاتی است که با روش کیفی، تحلیل داده های متنی و به صورت هدفمند شکل یافته است. گرد آوری مطالب نیز به شیوه مطالعات کتابخانه ای انجام یافته است. بر این اساس، تمام مصادیق کردارهای آینده خوانی که بالغ بر یکصد مورد می باشد توصیف و تحلیل شده است. در نهایت، اثبات می شود وقتی که تمام گزاره های آینده خوانی محقق می شوند این چیزی جز سیطره تقدیر نیست و این ویژگی در همه حماسه های مطرح جهان وجود دارد.

ترکیب، همیشه در دستور زبان با چالش هایی همراه بوده است. اختلاف نظر در تقسیم بندی ساختمان واژگان و جمله ها نیاز به توضیح ندارد. هدف از این مقاله، شناخت جمله های مرکب و آشنا شدن با ساخت و اقسام جمله های مزبور است که از این رهگذر یکی از عناصر انسجام مثنوی به نام روابط معنایی منطقی هویدا می شود. کتاب های دستور زبان هنگام مطالعه ساختمان جمله، در توضیح و تبیین جمله مرکب نظرهای متفاوتی ارائه کرده اند. تقسیم این گونه جمله ها به «همپایه» و «مرکب»، باعث ایجاد ابهام شده است. عده ای، جمله های مرکب را منحصر به جمله های مرکب وابسته می دانند و مرکب دانستن جمله های پیوسته را نپذیرفته اند؛ این مقاله با بررسی پیشینه تعاریف و بحث هایی درباره جمله مرکب، دیدگاه های مزبور را نقد و ساخت دستوری جمله های پیوسته و وابسته را در مثنوی تبیین می نماید و نیز انواع تازه ای از جمله های پیوسته را به تقسیم بندی های پیشین می افزاید. روش این پژوهش، توصیفی- تحلیلی از نوع توسعه ای و مطالعه موردی است. جامعه هدف، شش دفتر مثنوی بوده و داده ها بر اساس مطالعات کتابخانه ای گردآوری شده است. نتیجه، اینکه وضعیت و جایگاه جمله های مثنوی را از هر حیث می شناساند و به نفع زبانشناسی و بلاغت به پایان می رساند. نگارنده تصویری دقیق و توصیفی درزمانی، از جمله های مثنوی فراهم نموده و گزارش معناداری از ویژگی های زبانی آن ارائه می نماید و سعی می شود نکته های بدیع و نویی مثل ساخت نحوی و صرفی و اقسام جمله های مثنوی ارائه کند. در ضمن بسیاری از بخش ها را آن قدر تکرار کند تا به نتیجه ای منطقی دست یابد .

      در تعیین جایگاه و نقش کلمات یک جمله، ممکن است گاه با ابهام و تردیدهایی روبه رو شویم که اختلاف آرایی نیز در پی داشته باشد. در زبان فارسی جمله های ساده ای پیدا می شود که نقش همه اجزای آن ها بانقش های نحوی موجود سازگار نیست. برای نمونه اگر به جمله «تهران، هوایش آلوده است» نگاه کنیم، متوجه می شویم که اصلِآن چنین است: «هوای تهران آلوده است». بنابراین ما عملاً با دو نوع جمله و دو ساختار روبه رو هستیم. آن چه از لحاظ دستوری ابهام دارد،تعیین نهاد و تحلیل ساختار جمله اول است. صاحب نظران دستور در تعیین نهاد این دسته ازجملات یا نظری ارایه نداده و فقط گسسته بودن اضافه را برجسته نموده اندیا دست به تحلیل های غریبی زده اند که اختلاف آرایی در پی داشته است. در مقاله حاضر که با استفاده از روش کتابخانه ای و تحلیلی شکل گرفته، ساخت این قسم از جمله هادر زبان فارسیتبیین و تحلیل شده است. این پژوهش ضمن نقل و نقد آرای دستورنویسانو مطابقت ساخت این جمله ها با الگوهایی از جمله در زبان عربی،به این نتیجه دست یافته است که جملات موضوع این پژوهش در زبان فارسی، دو نهادی اند.

آنچه در محور این مقاله قرار دارد بررسی یکی از کردارهای فراطبیعی در شاهنامه ی فردوسی است. اینجانب، تا به حال مقاله هایی مبتنی بر خبر رسانی از آینده با عناوین مختلف بر اساس پیشگویی ها و عنصر تقدیر در شاهنامه نگاشته ام و از این میان تعدادی از آنها را در همایش های انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ارائه و مطرح شده است. در دهمین همایش انجمن ترویج زبان و ادب فارسی در دانشگاه محقق اردبیلی، پیشگویی ها و خبررسانی های موبدان و در یازدهمین گردهمایی انجمن در دانشگاه گیلان، پیشگویی ها و خبررسانی های اخترشماران مطرح شد. در این مقاله، این موضوع، بر پایه ی فال و تفأل، توضیح و تأیید می شود. باید گفت شاهنامه فردوسی به عنوان یک اثر حماسی از دو جهان واقعیت و فراواقعیت نقش پذیرفته است؛ جهان واقعیت، جهان تدبیر است و جهان فرا واقعیت، جهان تقدیر.آنچه که حاکمیت خود را در تمامی داستان های شاهنامه حفظ و تثبیت نموده همین جهان تقدیر می باشد که فراواقعیتی به نام پیشگویی از این زاده شده است. در شاهنامه مجموعه ای دست بر دست هم نهاده اند تا حادثه داستان های حماسی و بعضاً اساطیری را از پیش رقم زده و از آینده خبر دهند: اخترشناسان، موبدان ، شاهان و شاهزادگان ، سروش، سیمرغ، هوم عابد، راهبان و حتی مردگان، صداهای غیبی و سایر خارق العاده ها مثل درخت گویا ، جام گیتی نما و روندهایی مثل فال و رؤیا از این حیث قابل بررسی اند. به هر حال در این مقاله به طور گذرا به خبر رسانی و پیشگویی و خبر رسانی در سایر حماسه های جهان، فال و تفأل، فال در شاهنامه، فال های شاهنامه و همه مصداق های مربوط به آن پرداخته می شود.

مثنوی معنوی از شگرف ترین آثاری است که پیوسته مورد نقد و تحلیل قرار گرفته است. یکی از ویژگی های منحصر به فرد این شاهکار ادبی، وحدت «ساختاری واژگانی» جمله های همسانی (توازن نحوی و واژگانی) است. منظور از جمله های همسانی، جمله های مرکبی است که جمله واره هایشان با هم، رابطة همپایگی، تفسیری، بدلی یا تأکیدی دارند و هر یک از این جمله واره ها ممکن است مرکب وابسته باشند. باید اعتراف نمود که به نقش الگوهای نحوی، در ایجاد بلاغت و موسیقی کمتر توجه شده است. اگر صناعاتی مثل موازنه و ترصیع و... که مبتنی بر روش تسجیع و تکرار هستند، از دیدگاه نحوی بررسی شوند، روشن می شود که روش موازنه و ترصیع، جمله های همسانی است که ساختار زبانی و دستوری یکسانی دارند؛ یعنی این الگوی نحوی، بستر آن صناعات است. آنچه که الگوی وحدت «ساختاری واژگانی»، بر صنایع مذکور فزونی دارد، این است که در صنایع مذکور آهنگ واژگان و خصوصاً آهنگ پایانی جمله ها اهمیت دارد و کمتر به وحدت ساختار دستوری و وحدت واژگانی توجه می شود. مولانا به نحو شگفت انگیزی این الگوی نحوی را چه در دیوان و چه در مثنوی به کار می گیرد و از تکرار واژگان و ترکیبات و جمله ها ابایی ندارد. چه بسا همین ساختار یکسان، موجد موسیقی در شعر وی است. این مقاله در عین آنکه نکته ای دستوری را تبیین و توصیف می نماید، به بررسی زبان اثر از حیث زیبا شناختی نیز می پردازد که به سبک شناسی منجر می شود.