هانی زارعی

مدرسه خان از منظر ویژگی معماری و مضامین، از بناهای شاخص دوره صفویه شیراز است؛ اما باوجود ویژگی های تزئینی خاصِ هشتی ورودی مدرسه، تاکنون خوانش مؤلفه های هویتی موجود در آن انجام نشده است و این درحالی است که ارتباط مفهومی بین کالبد و مضمون کتیبه ها و نقوش موجود در فضای هشتی وجود دارد؛ لذا این پژوهش بر آن است با روش توصیفی تحلیلی، به بررسی مفاهیم نهفته در هشتی ورودی این بنای تاریخی بپردازد. در این پژوهش، براساس بررسی های میدانی، به مستندسازی و خوانش متون و مضمون کتیبه های مدرسه برای یافتن ارتباط های تطبیقی پرداخته شده است. نتایج نشان می دهد که طراحی اضلاع ورودی و بدنه های مدرسه و نگارش آیات بر دیوارها و پوشش گنبدی آن می تواند وجود ارتباط میان ابعاد و مؤلفه های معماری مدرسه خان شیراز در رابطه با وجوه هویتی آن و همچنین، آرا و دیدگاه های فلسفی ملاصدرا را بیان نماید. مضامین شیعی، اسلامی و عرفانی در نگارش و جانمایی نقوش نمادین و کتیبه ها از دیگر مصادیق هویتی دینی بناست. پرتکرارترین مضامین در کتیبه های موردمطالعه عبارت اند از: مضامین دینی، نمادهای حیوانی و گیاهی، مضامین عرفانی و ذکر نام کتیبه نگار که به مذهب تشیع و هویت ملی در دوره صفوی اشاره دارد. پرداختن به موضوعات اخلاق، مذهب، هنر و علم از دیگر مؤلفه های هویتی موجود در بنا منطبق با دوره صفویه است. برخی از این نقوش و مفاهیم موجود در هشتی نیز متأثر از بناهای دوره صفویه اصفهان بوده است.

معماری دوره قاجار به سبب ارتباطات با کشورهای دیگر، دچار تغییراتی می شود. معماری مساجد شیراز نیز از قاعده مستثنی نبوده است. مساجد مشیرالملک و نصیرالملک، از بناهای دوره قاجار بوده که به دلیل قرارگیری در این تحولات و تحت تأثیر پیشینه معماری شیراز، دارای ویژگی های خاص تزئینی در کاشی کاری و تحولاتی در کالبد و فضاهای معماری هستند که بیشتر از نظر هنری مورد توجه پژوهشگران بوده اند. از این رو، هدف این مقاله ضمن بررسی روند تاریخی این دو بنا، بازخوانی ویژگی های به وجودآمده در عناصر تشکیل دهنده این مساجد و بررسی عملکرد نیایشی- آموزشی آنها است. به عبارت دیگر، مهم ترین پرسش های پژوهش این است که عملکردهای مساجد مشیرالملک و نصیرالملک چه بوده و ویژگی های معمارانه کمتر پرداخته شده این دو بنا چه هستند؟ در فرآیند پژوهش کنونی و به منظور دست یابی به سؤالات و اهداف تحقیق، از بررسی های میدانی و از راهبرد ترکیبی شامل موردپژوهی و تفسیری- تاریخی برای معرفی، دسته بندی و یافتن ارتباط های تطبیقی استفاده شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهند که مساجد نصیرالملک و مشیرالملک، دارای تناسبات دقیقی در اجزای معماری خود نظیر؛ حیاط، حوض و نما هستند. از سویی دیگر، این دو بنا عملکردی نیایشی- آموزشی داشته و نسبت به بناهای دوران گذشته در عناصر کالبدی خویش دچار تغییر و دگرگونی هایی شده اند. این ویژگی ها به طور عمده در عناصری همچون؛ مهتابی، ایوان چلیپایی، برج ساعت و نماهای بنا به چشم می خورند.

میدان قیصریه به عنوان یکی از عناصر مهم استخوان بندی اصلی دوره صفویه شهر لار و تنها میدان باقی مانده این دوره در استان فارس، به دلیل وقوع تحولات مهم تاریخی در آن اهمیت بسزایی دارد و متأسفانه تاکنون موردمطالعه و بررسی دقیق قرار نگرفته است. به همین منظور در این مقاله ضمن بازنمایی وضعیت پیشین و اولیه فضای باز میدان در دوره صفویه، سیر تحولات تاریخی آن در دوره های مختلف به ویژه در وضع کنونی موردبررسی قرارگرفته است. روش تحقیق در این مقاله، تحلیلی- تاریخی بوده و با بهره گیری از سفرنامه ها، متون تاریخی و اسناد تصویری مرتبط با میدان قیصریه همچنین انجام مطالعات میدانی و برداشت های دقیق به بازنمایی وضعیت اولیه کالبدی میدان در دوره صفویه و مستندسازی تحولات تاریخی آن در دوره های بعد به ویژه در وضع کنونی پرداخته شده است. نتایج پژوهش می دهد که میدان قیصریه لار به عنوان یک فضای شهری تحولات متعددی را در سه بعد کالبدی، دسترسی و فعالیتی پس از دوره صفویه تجربه کرده است. این تغییرات عمدتاً شامل پیش روی محدوده طولی مغازه ها در دوره قاجار، و سپس در دوره پهلوی بوده که منجر به حذف رواق پیرامونی فضای باز میدان می گردد و این رواق در دوره جمهوری اسلامی در سه بدنه شمالی، شرقی و غربی میدان با نمایی متفاوت نسبت به چهره اصیل خود بازسازی می گردد. ایجاد دسترسی سواره به میدان در دوره پهلوی آغازگر تغییرات بنیادی در شکل و عملکرد فضای باز میانی میدان قیصریه می گردد و ماهیت میدان قیصریه به عنوان یک فضای شهری دچار تغییرات و معضلات جدی در این زمینه می شود و عملکرد میدان از یک فضای شهری به یک گره ترافیکی تنزل پیدا می کند. بررسی و شناخت تحولات میدان نشان دهنده تغییرات ماهوی و ظاهری در میدان بوده که منجر به تضعیف جایگاه آن به عنوان یک فضای شهری تاریخی شده است و این موضوع در طرح های بازآفرینی بافت تاریخی لار می بایست موردتوجه قرار گیرد.

مسئله ی نظافت از دیرباز بین ایرانیان حائز اهمیت بوده و با ورود اسلام و وجوب انجام فرایض دینی بر اهمیت آن افزوده شده است. در دوره های تاریخی مختلف شکل و معماری حمام های ایران دستخوش تغییرات شده است، اما نحوه ی استقرار فضایی آن ها همواره از الگویی ثابت پیروی می کند. نمونه های موجود از حمام های عمومی استان فارس، اغلب متعلق به دوره های صفویه، زند و قاجار هستند. پژوهش حاضر در پی شناخت الگوی طراحی گرمابه های  فارس در عصر قاجار است که به منظور دستیابی به این هدف به بررسی الگوهای ساختاری، تناسبات و نحوه ارتباطات فضایی آن ها با یکدیگر و چگونگی ارتباط آن ها با مسائل اقلیمی پرداخته شده است. در همین راستا اقدام به انجام بررسی میدانی و کتابخانه ای با تجزیه وتحلیل پلان های معماری و اجزاء سازنده اصلی از قبیل: بینه، گرمخانه، میاندر و فضاهای خدماتی14 حمام از سراسر استان فارس، نه نمونه در اقلیم گرم و پنج نمونه دیگر در اقلیم سرد گردیده است. در این بررسی ها به مصالح، تناسبات، تزئینات، فرم و الگوی استقرار و ارتباط فضایی پرداخته شده است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهند: 1)فضاهای اصلی اغلب این حمام ها بر اساس هندسه و فرم هشت ضلعی شکل گرفته اند و مشابهت های آن نشان از یکسان بودن سبک آن ها دارد که احداث فضای چال حوض ازجمله اصلی ترین مشخصات اقلیم گرم و خشک و نیمه مرطوب جنوبی استان است؛2) در هر دو اقلیم گرم و سرد اغلب از مصالح سنگ، آهک و ساروج استفاده شده است؛3) به طور میانگین در اقلیم گرم نسبت طول به عرض حمام ها1/1.67و در اقلیم سرد 1/1.7 است؛ 4) بینه در حمام های قاجاری سطح استان بزرگ تر از گرم خانه است، به طور میانگین مساحت فضای بینه و گرم خانه در اقلیم سرد نسبت به گرم در کل فضای یک حمام بزرگ تر است و این در حالی است که مساحت کل حمام های این اقلیم کوچک تر از اقلیم گرم استان هستند؛ ودر نهایت اینکه 5) تزئینات حمام ها عموماً شامل کاربندی است.

مجموعه حاجی خان وراوی مربوط به اواخر قاجار و شامل حمام و مسجد است. از جمله ویژگی های آن بهره-گیری از یک پلان مستطیل شکل و چیدمان فضایی بر اساس هندسه هشت ضلعی است که نمونه این گونه پلان را می توان در حمام های بستک، بندرعباس و لار مشاهده کرد. هدف اصلی این پژوهش معرفی و بررسی یک نمونه با ارزش تاریخی از مرحله شناخت ویژگی های آن تا مرمت و بازسازی بخش های آسیب دیده به منظور احیاء بنا است. مرمت بنا در سه مرحله از سال 1388 انجام شده است. ریختن زباله، آتش-سوزی عمدی حمام، رطوبت صعودی دیوارها و فرسایش اندودها از دلایل اصلی عوارض ایجاد شده در بنا است. اقدامات مرمتی انجام گرفته شامل: سبک سازی پشت بام، خشکه چینی با سنگ لاشه در کف بنا، استحکام بخشی بدنه ها و پوشش ها با سنگ و ملات گچ، پی گردی و بازسازی بدنه و سردر ورودی به طور کامل، اقدامات عایق کاری و اندود پشت بام و بدنه، حفر کانال دفع نم و اجرای تأسیسات برقی از کف و کف سازی نهایی فضاهای داخلی بر اساس طرح اولیه کف بوده است. از نکات قابل تأمل در مرمت بنا، اجرای اندودهاست که به دلیل عدم مطالعه، عدم تخصص کافی ناظرین و عدم توجه به میزان ترکیب، محل ساخت و زمان اجرای مصالح مورد استفاده در اندود ها منجر به فرسایش آن شده است.

خانه فیلی در محله گود عربان شیراز از خانه های قاجاری است که در دوره های بعد بازسازی و مداخلاتی در آن انجام گرفته است. بعد از قاجار، بنای فوق به دلیل عدم رسیدگی استفاده کنندگان، متحمل آسیب های فراوانی شده است. هدف اصلی این پژوهش شناخت ویژگی های آن و مرمت بخش های آسیب دیده اش از جمله پوشش ها و نشست های بنا در کنار معرفی و ارائه جزئیات پوشش بنا به منظور سبک سازی، مرمت و استحکام بخشی آن است. به همین منظور در راستای رفع و بهبود عوامل ذکر شده اقدامات انجام گرفته شامل: سبک سازی پشت بام و برداشتن خاک آوار، تعویض تیرهای فرسوده و موریانه خورده و استحکام بخشی دیوارها است. در مرمت پشت بام پس از سبک سازی بنا بر اساس ویژگی کاربردی مصالح اولیه بام، از مصالح جدید استفاده شده است. به طور مثال از تخته کوبی روی تیرها به جای نی، قرارگیری لایه پلاستیک روی تخته کوبی به جای حصیر، پوکه معدنی به جای خاک آوار، و در انتها یک لایه ماسه سیمان و عایق رطوبتی به جای کاهگل استفاده شده است.