مهین شیخ انصاری

فضای مجازی اکنون جزئی از زندگی روزمره بیش از 67 میلیون نفر کاربر ایرانی شده است، این مطالعه بر آن است که فهم بهتری از تاثیر فناوری های وب2 بر جامعه و کنش کاربران ایرانی در فضای مجازی بدست بیاورد. به لحاظ روشی، این تحقیق از نوع تحلیل ثانویه است، و نمونه مورد مطالعه 732 مقاله منتشرشده علوم اجتماعی در بازه زمانی 1381 تا 1400 است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که فناوری های وب2  هویت دینی و ملی، و ارزش های خانوادگی کاربران ایرانی را تضعیف می کنند. همچنین این فناوری ها روابط اجتماعی، سرمایه اجتماعی و مشارکت سیاسی کاربران ایرانی را افزایش می دهند. از طرف دیگر «مسائل و پدیده های نوظهور اجتماعی» مانند اعتیاد اینترنتی، جرائم اینترنتی، سوگواری مجازی، زیارت مجازی و ...در فضای مجازی پدید آمده است.

مساله ای که این مقاله به آن می پردازد به تاثیر کاربری در فیسبوک بر "محرومیت نسبی" و "رضایت از زندگی" کاربران فعال و غیرفعال فیسبوک مربوط می شود. داده های تحقیق در دو مرحله و با روش ترکیبی جمع آوری شده اند. در مرحله اول با روش پیمایشی و در حجم 2437 نفر داده ها جمع آوری شدند و تاثیر کاربری در فیسبوک بر محرومیت نسبی کاربران فعال و غیرفعال فیسبوک سنجیده شد. در مرحله دوم برای تکمیل نتایج تحقیق در حجم 288 نفر و در بین دانشجویان پیام نور با روش پیمایشی به جمع آوری داده ها پرداختیم و تاثیر کاربری در فیسبوک را بر رضایت از زندگی کاربران فعال و غیرفعال فیسبوک ارزیابی کردیم. همچنین با روش مشاهده مشارکتی و مستقیم به ارزیابی اظهارنظر کاربران فیسبوک پرداخته ایم تا بهتر بتوانیم نتایج تحقیق را تحلیل کنیم. نتایج تحقیق نشان داد که کاربری در فیسبوک بر کاربران فعال و غیرفعال فیسبوک تاثیری متفاوت دارد. بدین معنی که کاربری در فیسبوک حس محرومیت نسبی کاربران غیرفعال فیسبوک را افزایش می دهد. این در حالی است که کاربری در فیسبوک نه تنها بر میزان حس محرومیت نسبی کاربران فعال تاثیری ندارد، بلکه میزان رضایت از زندگی آن ها را نیز افزایش می دهد. همچنین نتایج مشاهده مشارکتی و مستقیم در فیسبوک نشان داد که تعداد زیاد دوستان فیسبوکی، برای کاربر، اعتبار و تعداد زیاد لایک های نوشته های کاربر بر صفحه های فیسبوکش برای او محبوبیت به همراه می آورد و به نظر می رسد تفاوت تاثیر کاربری در فیسبوک بر کاربران فعال و غیرفعال فیسبوک، به میزان اعتبار و محبوبیت آن ها در فیسبوک مربوط می شود.

با استفاده از روشهای مشاهده مشارکتی و مشاهده مستقیم به مطالعه اظهار نظرهای کاربران در صفحه خصوصی محققان مقاله و 22 صفحه عمومی با موضوعهای سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، سرگرمی و ورزشی در فیسبوک پرداختیم. بر اساس نظریه هابرماس و داده های تحقیق مفاهیم گفتگوی بی قید و بند، عقلانیت ارتباطی و انواع کنش گفتارها در فیسبوک مفهوم سازی و عملیاتی شدند. نتایج تحقیق نشان می دهد که انواع کنش-گفتارهای نمایشنامه ای، گفتگو و راهبردی در بین کاربران ایرانی در فیسبوک صورت می گیرد. اما کنش-گفتارهای نمایشنامه ای(خودافشایی) در صفحه های خصوصی بیشتر از صفحه های عمومی انجام می پذیرد. همچنین اکثر کاربران به گفتگوی بی قید و شرط در فیسبوک معتقدند و عقلانیت ارتباطی لازم برای تعامل و گفتگو را دارند. بنابر این امکان تشکیل حوزه های عمومی در فیسبوک وجود دارد. البته بعضی از کاربران که بردباری اجتماعی نداشتند در پاسخ به اظهار نظرهایی که با عقاید آنها مغایرت داشت به جای بیان استدلال به فحاشی و ناسزاگویی متوسل می شدند که نشان می دهد آنها هنوز به عقلانیت ارتباطی لازم برای تعامل و گفتگو نرسیده اند.

مسئله ای که مقاله حاضر به آن می پردازد ارزیابی سازوکارهای اعتماد بین کاربران ایرانی در فیسبوک است. به لحاظ نظری از الگوی افه و فوش برای دخالت متغیر اعتماد در کنشگری کاربران استفاده کرده ایم. روش جمع آوری داده های تحقیق نیز ترکیبی بوده است؛ بدین ترتیب که با روش پیمایشی در مرحله اول در حجم 2437 نفر در بین کاربران ایرانی اینترنت و در مرحله دوم برای تکمیل داده ها در حجم 288 نفر در بین دانشجویان پیام نور غرب تهران داده های کمی جمع آوری شدند. از طرف دیگر، با روش های مشاهده مستقیم، مشارکتی و مصاحبه متمرکز داده های کیفی تحقیق نیز جمع آوری شدند. برخی نتایج تحقیق نشان می دهند که کاربران ایرانی فیسبوک که در اینجا تحت مطالعه واقع شدند با استفاده از گزینه «قانون رؤیت»[1] و خودافشایی متقابل روابط خود را با آشنایانشان تنظیم می کنند و برای اعتماد به افراد ناآشنا از راهکارهای اعتمادسازی جست وجوی شواهد که عبارت اند از پیداکردن دوستان مشترک (دوستان دوستان)، شفاف سازی (تشکیل پروفایل با هویت واقعی، دیدن پروفایل افراد قبل از پذیرفتن دعوت آنها و خودافشایی) و کم کردن خطر هزینه اعتماد (استفاده از قانون رؤیت برای محدودکردن دسترسی به اطلاعات یا پاک کردن دوستان غیرقابل اعتماد) استفاده می کنند. نتایج داده های کمی نشان داد فیسبوک شعاع اعتماد کاربران را افزایش می دهد.

این مقاله به یکی از آثار کاربری در فیسبوک یعنی تحول (مدرنیزه شدن) در زندگی روزمره کاربران ایرانی می پردازد. بنابراین مسئله این مطالعه، ارزیابی این موضوع است که در کاربری فیسبوک چه نقشی در تحول زندگی روزمره کاربران ایرانی دارد این در حالیست که غالب وجوه گوناگون تحول در زندگی روزمره کاربران ناشناخته مانده است. از رویکرد ترکیبی دورکیم، گیدنز، لیوتار و فوکویاما استفاده می کنیم، تا نشان بدهیم که منظور از تحول در زندگی روزمره همانا مشارکت در تعاملات زندگی روزمره، تولید و توزیع آگاهی رسانه ای است. داده های این مطالعه با استفاده از روش های کیفی مشاهده مشارکتی، مستقیم و گروه های متمرکز و روش کمی پیمایش آنلاین و آفلاین جمع آوری شده اند. حجم نمونه در روش پیمایش 2437 نفر کاربر اینترنت بود. برخی نتایج داده های کیفی نشان می دهند که کاربری در فیسبوک، سبب نهادینه شدن اخلاق گفت وگو و خود افشایی می شود و زمینه مساعدی را برای نظم اطلاعاتی باز فراهم می کند و موجبِ بازاندیشی مسائل اجتماعی، سیاسی و تاریخی می شود. هم چنین نتایج داده های کمی نشان می دهند که کاربری در فیسبوک، سرمایه اجتماعی پیوند بخش، مدارا و شعاع اعتماد کاربران فیسبوک را افزایش می دهد. دستاوردهای این تحقیق به این واقعیت مربوطند که فیسبوک پیوندهایی ضعیف را که در اثر زندگی شهری تضعیف شده اند، تقویت می کند و اصول مدرنیته را وارد زندگی روزمره کاربران می کند.

این مقاله بحثی روش شناسانه و پژوهشی دربارة مزایا و محدودیت های روش های پیمایش آنلاین، شامل آنلاین خوشه ای هدفمند و آفلاین خوشه ای را در مطالعه فیسبوک ارائه می کند. این مقاله همچنین ادعا دارد که کاربرد هر کدام از این روش ها برای جمع آوری داده ها و تحلیل آن ها مزیتی یکسان دارند و تأثیری بر نتایج به دست آمده، ندارد. شاهد تجربی این ادعاها از مطالعه اثر فیسبوک بر سرمایه اجتماعی کاربرانش به دست آمده که در آن از هر سه روش برای جمع آوری و تحلیل داده ها استفاده کردیم. الگوی معرفتی ما برگرفته از ملاحظات اشتراوس بوده و طبق توصیه وی هر جا یکی از این روش ها کارآمدتر بود از آن برای جمع آوری داده ها استفاده کردیم. نتیجه این مطالعه نشان داد که روش های پیمایشی آنلاین و روش های کمی و کیفی آفلاین برای جمع آوری داده ها، نتایج یکسانی فراهم می آورند. البته ادعای ما در اینجا این است که این داده ها به شرطی یکسان خواهند بود که در روش های آنلاین از نمونه گیری وارونه استفاده شود. دستاورد منحصر به فرد این مطالعه این است که ما اثبات کردیم که روش های پیمایش آنلاین به اندازه روش های پیمایش آفلاین معتبرند.

این مقاله با استفاده از روش های ترکیبی پیمایش و گروه کانون به مطالعة سرمایة اجتماعی کاربران فیسبوک در ایران پرداخته است. این مقاله سعی دارد به این پرسش پاسخ دهد که آیا سرمایة اجتماعی حاصل از روابط کاربران با حلقة آشنایان در فیسبوک در روابط اجتماعی افراد در فضای واقعی جامعة ایران نیز بازتاب دارد؟ قرار است در اینجا نظریه های فوکویاما، کلمن، پوتنامرا به شکل ترکیبی طرح شود و با داده های تجربی کارایی این ترکیب را بسنجیم. سپس، با کاربرد روش استدلال قیاسی، فرضیة مفید بودن سرمایة اجتماعی حاصل از روابط کاربران فیسبوک با حلقة آشنایان برای جامعه را به آزمون بگذاریم. ابزار گردآوری داده ها پرسشنامة آنلاین و آفلاین و حجم نمونه 2437 نفر بوده است. فیسبوک از لحاظ ساختاری امکان تشکیل شبکه های متداخل فوکویاما و بستگی کلمن را دارد. سازوکار تشکیل لایه ها سبب می شود تشکیل پیوندهای ضعیف، تسهیل شده و دامنة روابط اجتماعی افراد گسترش یابد. در این مقاله سرمایة اجتماعی اگر روابط احساسی و قوی را تقویت کند از نوع پیوندمدار است و اگر روابط ضعیف را استحکام بخشد از نوع سرمایة اجتماعی پیوندبخش است. ادعای ما این است که با افزایش شدت استفادة کاربران از فیسبوک، سرمایة اجتماعی پیوندبخش نیز افزایش می یابد. نتایج پیمایش های ما این ادعا را اثبات می کند؛ بدین معنا که فیسبوک به لحاظ ساختاری تشکیل و تقویت پیوندهای سست را تسهیل کرده است.

مقاله حاضر با استفاده از روش مشاهده مشارکتی و مستقیم، به مطالعه و مقایسه ساختار، کنش های متقابل، گمنامی و شیوه بازتاب «خود» در چهار شبکه اجتماعی مجازی به شرح زیر می پردازد: 1. چت روم ها در یاهو؛ 2. گروه های مجازی در یاهو؛ 3. شبکه قرارملاقات اکیوپید؛ 4. شبکه اجتماعی فیس بوک. مسئله این مقاله به تعامل بین ویژگی های ساختاری و کنش های متفاوت کاربران در این چهار شبکه اجتماعی مربوط می شود. بر اساس ترکیبی از نظریه «تعریف وضعیت» توماس و رویکرد کیفی لیندلاف و تیلور نسبت به رشته ارتباطات، مدلی را ارائه کرده و برای فهم بهتر معنای کنش، کاربران در دنیای مجازی بدان عمل کرده ایم؛ همچنین، به بازتعریف مفاهیم گروه های ارادی، تجمع و جمع دونفره در فضای مجازی پرداخته ایم. نتایج پژوهش نشان می دهد شیوه بازتاب «خود» تحت تأثیر ویژگی های ساختاری، گمنامی یا هنجارها در دنیای مجازی شکل می گیرد.

این تحقیق براساس فرضیات الیسون به تبیین همبستگی مثبت بین افزایش شدت استفاده از فیسبوک و افزایش سرمایه اجتماعی کاربران ایرانی فیسبوک پرداخته است. جمع آوری داده ها به روش پیمایشی و به شکل آفلاین و آنلاین و نیز از طریق کاربرد گروه کانون انجام شد. تحلیل داده ها نیز با استفاده از روش های آماری کمی و فازی انجام شده است. جامعه آماری این تحقیق در روش آنلاین کاربران اینترنت و در روش آفلاین دانش آموزان ساکن تهران که کاربر اینترنت هستند، در نظر گرفته شد. حجم نمونه نهایی در مجموع بالغ بر 2437 نفر شد که تحلیل ها نیز بر همین اساس انجام شد. فرضیه ها را به دو روش زیر ارزیابی کرده ایم: 1- ارزیابی همبستگی بین شدت استفاده از فیسبوک و افزایش سه نوع سرمایه اجتماعی پیوند بخش، پیوند مدار و نگهدارنده کاربران فیسبوک و 2- ارزیابی تفاوت میانگین سه نوع سرمایه اجتماعی دو گروه کنترل (کسانیکه عضو فیسبوک نیستند) و گروه آزمایش (گروهی که عضو فیسبوک هستند). نتایج تحقیق نشان میدهد که بین افزایش شدت استفاده از فیسبوک و سرمایه اجتماعی پیوند بخش و سرمایه اجتماعی نگهدارنده کاربران فیسبوک در سطح 0.05 همبستگی مثبت وجود دارد. در میان گروه کنترل و گروه آزمایش نیز بین سه نوع سرمایه اجتماعی تفاوت وجود دارد. به عبارت دیگر، میانگین این سه نوع سرمایه در بین کاربران فیسبوک نسبت به کسانی که کاربر نیستند، بیشتر است. دستاورد این تحقیق آن است که شبکه اجتماعی فیسبوک پیوندهای ضعیف را تقویت میکند.