مرتضی دانشیار

تاریخ جهانگشای نوشته علاءالدین عطاملک جوینی (623-681ق)، اثری کم مانند در تاریخ نگاری و ادبیات فارسی است که پژوهش های پرشماری را به خود اختصاص داده است. با وجود این، همچنان پرسش ها و ابهاماتی درباره جهانگشای و نویسنده آن وجود دارد. مقاله حاضر که به جوینی به عنوان مورّخی سیاستمدار نگریسته و او را بر اساس الزامات این حرفه نقد کرده است، به برخی از این پرسش ها پاسخ می دهد. یافته های مقاله نشان می دهد که سبب نپرداختن جوینی به رخدادهای پس از فروپاشی اسماعیلیه، نه افزایش اشتغال یا فرصت نداشتن وی، بلکه محذورات سیاسی و اعتقادی او بوده است. بخش دیگری از یافته های مقاله، مجعول بودن دو تبارنامه جوینی را آشکار می نماید و گمانه هایی درباره سرچشمه نام تاریخ جهانگشای و نیز طرح جوینی برای نگارش تاریخی عمومی به کمک دیگران  را مطرح می کند.

ترکمانان مجموعه قبایلی هستند که از سده 5ق/10م تا 13ق/19م از آن سوی سیردریا به ایران مهاجرت کرده اند. آن دسته از این قبایل که پیش از سلسله صفویه (907-1135ق/1501-1722م)، به ایران کوچیده اند، تدریجاً با فرهنگ آن درآمیختند، اما مهاجران پس از آن با جبهه گیری در برابر صفویه و سلسله های جانشین آنان، شرق ایران را عرصه غارت مکرر و دراز مدت قرار دادند. زوال صفویه، زمینه حملات شدیدتر و تسلط تدریجی آنان بر بخش زیادی از شمال شرق ایران را درپی داشت. حکومت قاجاریه که خود از ترکمانان مستحیل در فرهنگ ایران بود، تلاش کرد با رویکردی غالباً نظامی این طوایف تازه وارد را هویت نو بخشیده با حکومت خود سازگار کند. پژوهش حاضر به تبیین این سیاست و دلایل ناکامی آن می پردازد. یافته ها نشان می دهد که افزون بر تأثیر سوء متغیرهایی چون توسعه طلبی روسیه، تحرکات ازبکان و منافع قدرتهای محلی خراسان، عدم اهتمام کافی قاجاریه به راهکارهای فرهنگی، موجبات اصلی شکست آنان بوده است. اندک موفقیت قاجاریه نیز عمدتاً حاصل اقدامات فرهنگی بود، رویکردی که جانشین آنان را با همراه کردن اقدامات سیاسی- نظامی و البته خنثی شدن یا نابود کردن متغیرات پیش گفته، موفق به ایجاد هویت نو و درآمیختن ترکمانان باقی مانده در خاک کشور با سایر ایرانیان کرد.

اهمیت ادبی سیرالملوک یا سیاست نامه و جایگان آن در تاریخ اندیشه سیاسی ایرانیان بی نیاز از شرح است. با وجود این، اشتباهات و تناقضاتی در آن هست که از یک سو منش و دانش نویسنده و از سوی دیگر، انتساب این کتاب را به خواجه نظام الملک توسی به چالش کشیده است. گرچه این دو قضیه، موضوع پژوهش های پرشمار بوده است، اما تاکنون در پژوهشی جامع، به اغلاط و تناقضات کتاب پرداخته نشده است و بحث در باب صحت و سقم انتساب آن و هویت مؤلف نیز، ادامه دارد. در پژوهش حاضر، ضمن نقد و جمع بندیِ نتایج پژوهش های موجود، که گاه بسیار متناقض بوده اند، اغلاط و تناقضات متعدد کتاب آشکار شده است تا از رهگذر آن احتمال جعل و در صورت تصدیق، هویت جاعل نیز بررسی شود. بخشی از یافته های این پژوهش نشان می دهد که بخشهای مغلوط و متناقض کتاب، مهم ترین گواه جعل بخشی از سیرالملوک است. این مجعولات و تطبیق محتوای آنها با فضای زمانه نیز حاکی است که جاعل بی گمان از فرزندان نظام الملک یا وابستگان آنان بوده است.

ایالت سیستان از پس فتح اعراب عرصۀ آشوب درازدامنی شد که تا برآمدن حکومت صفاریان ادامه داشت. پژوهش حاضر به روش توصیفی – تحلیلی، ریشۀ این آشفتگی و سبب ناکارآمدی سیاست خلفا در این ایالت را آشکار می کند. این پژوهش نشان می دهد که سبب ناپایداری و زوال سیستان صرفاً فعالیت خوارج نبوده است؛ بلکه مؤثرترین عامل، اعراب بادیه نشینی بودند که به محض فتح، در آن جا سکونت گرفته، افزون بر تاخت و غارت ایالت، موجب دو دستگی، منازعات ویرانگر قبیله ای و زمینه ساز ورود پیروان فرقۀ جنگ افروز خوارج به آن جا شدند. زُنبیل و شورش نیروی های نامنظم بومی برضد دیگر عناصر ناپایداری نیز اسبابی مضاعف در تداوم آشفتگی سیستان بودند. سیاست خلفا برای تغییر این وضع از آن جا که هربار تنها بر یکی از عوامل فوق تمرکز داشت، ناموفق بود. سرانجام، شکست مکرر سیاست آنان به برآمدن عیاران از میان همان نیروهای بومی ایالت انجامید که همزمان به سلطۀ خلفا و آشفتگی سیستان پایان دادند.

تاریخ بیهق اثری منحصربه فرد در تاریخ محلی ایران است که پژوهش های متعددی در معرفی و تصحیح آن نوشته شده است. با وجود این، تا به امروز موضوع وجود منقولاتی از تاریخ بیهق در منابع سده های بعد و نبود این مطالب در نسخ برجای مانده از این کتاب، مورد پژوهش قرار نگرفته است. پژوهش حاضر با استخراج منقولات صریح منابع از تاریخ بیهق، به صورت مستدل ملخص بودن این کتاب، میزان و موضوعات تلخیص شده و زمان تقریبی تلخیص را آشکار کرده است. افزون بر این، این پژوهش تحلیلی جدید از زمان نگارش این تألیف نیز ارائه می کند. این مقاله با هدف ارائه تصویری اجمالی از ماهیت هرمنوتیک و زبان دین به بررسی دیدگاه گادامر و هابرماس در باب این دو مبحث می پردازد.

قحطی 1288ق در ایران موضوع پژوهش های نسبتاً پرشماری بوده است که با بررسی این واقعه به گونه ای کلی، علل و نتایج کوتاه مدت قحطی و نیز واکنش مردم و دولت به آن را مورد توجه قرار داده اند. این رویکرد موجب اظهاراتی کلی و تعمیم غیرموجه نتایج پژوهش های مذکور به سراسر ایران گشته است. مقاله حاضر پژوهشی موردی درباره قحطی 1288ق در خراسان است که علاوه بر خود قحطی، تبعات آن را در اقتصاد محلی ایالت مورد بررسی قرار می دهد. یافته های این پژوهش ضمن اثبات نادرستی تعمیم نتایج بررسی های کلی قحطی به سراسر ایران، نشان می دهد که همه نواحی خراسان به یکسان تحت تأثیر قحطی قرار نگرفت. بلکه این بلیه موجب افزایش ثروت و جمعیت در ولایات شمالی به زیان ولایات مرکزی و جنوبی ایالت، گردید. افزون آن که قحط سالی، در کنار مرگ ومیر با مهاجرت و جابجایی جمعیت همراه بود که این، اعتبار داده های آماری برخی از منابع را با تردید مواجه می سازد. همچنین، اقتصاد محلی، گذشته از خسارت، بزودی تغییرات را در الگوی زمینداری به زیان مالکیت خصوصی و در نوع کشت تجربه کرد که هر یک از این تحولات، خود منشأ تغییرات بعدی در خراسان شدند.

تاریخ بیهق نوشته ابوالحسن علی بن زید بیهقی، از مهم ترین تواریخ محلی فارسی است که در نیمه دوم سده ششم نوشته شد. چاپ انتقادی این اثر نخستین بار در 1317ش، به کوشش احمد بهمنیار و بار دیگر در 1347ش به سعی کلیم الله حسینی منتشر گردید. به رغم مقدمه و تعلیقات ارزشمند مصححان، همچنان کاستی ها و ابهاماتی در هر دو چاپ وجود دارد که بعضاً از چشم پژوهشگران تاریخ و تاریخنگاری در ایران نیز پوشیده مانده است. مقاله پیش رو، کاستی های موجود را نشان داده و در رفع آن خواهد کوشید؛ همچنین می کوشد ابهامات موجود در تاریخ بیهق را بر طرف سازد. عدم اهتمام مؤلف به ارائه ویرایشی نهایی از کتاب، مسبب اصلی برخی از کاستی ها و خطاهای راه یافته در کتاب است.

شناخت منابع، مفهوم منبع و شیوة گردآوری اطلاعات در تألیفات تاریخی مسلمانان، از جمله ملزومات پژوهش در زمینة تاریخ نگاری است. گسترة این گونه پژوهش ها، رویکردی موردی به مطالعه و بررسی آثار تاریخی را موجب می گردد. تاریخ بیهق از جمله آثار مشهور فارسی در تاریخ محلی ایران است که سرچشمة اطلاعات آن را منابع متنوعی تشکیل می-دهد. پژوهش حاضر، ضمن واکاوی منابع تاریخ بیهق، به نحوة گردآوری و چگونگی بهره گیری مؤلف از هر یک از منابع و تفسیر وی از منبع تاریخی می پردازد. این پژوهش نشان می دهد که به رغم آن که مؤلف منابع خود را شنیده ها و کتاب ها دانسته است، منابع متنوع دیگر نیز، همچون باستان شناسی، مشاهدات و اسناد، مورد استفادة وی قرار گرفته اند. لیکن استفادة ناآگاهانه از منابع اخیر، میزان بهره گیری مؤلف را تا حد ذکر نام و نقل صرف اطلاعات تقلیل داده است.

حوزه علمیه به مرکز علوم مذهبی شیعیان اطلاق می شود که در مطالعات مربوط به تاریخ نهادهای علمی آموزشی شیعیان، پیشینه و چگونگی پیدایی عنوان آن مغفول مانده است. افزون بر این، این مطالعات مراکز علوم دینی پیش از ایجاد این اصطلاح را نیز، تحت عنوان حوزه علمیه معرفی کرده اند. پژوهش حاضر به تاریخ پیدایی و تحولات معنایی ترکیب حوزه علمیه اختصاص دارد. یافته های این پژوهش حاکی است، اصطلاح حوزه علمیه از بطن تحولات سیاسی اجتماعی عصر مشروطه برآمد که نخستین بار به مفهوم امروزی آن، بر نهادی اطلاق شد که شیخ عبدالکریم حائری در قم بنیان نهاد. همچنین، این پژوهش نشان می دهد که ساختار نوین مراکز علمی شیعی امروزین یا به اصطلاح «حوزه علمیه»، قابل انطباق با مراکز علمی پیش از آن نیست.

بیهق از نخستین خاستگاه های مذهب تشیع در ایران است که پیش از هجوم مغولان به تشیع اشتهار یافته بود. در پژوهش های مربوط به تاریخ تشیع در ایران، به زمینه ها و اسباب گسترش این مذهب در منطقه مذکور توجه لازم به عمل نیامده است؛ مقاله حاضر به بررسی علل رواج تشیع در بیهق اختصاص دارد یافته های این پژوهش نشان می دهد که رواج تشیع در بیهق افزون بر جاذبه های عقیدتی این مذهب، حاصل کارکرد عوامل و کنش نیروهای مختلفی بود که در میان آنها سیاست حاکمان خراسان و شرایط سیاسی- اقتصادی بیهق نقشی محوری داشت.