علی محمدی آشنانی

  قرآن کریم به صراحت در مورد تصوف، مطلبی را بیان نکرده، ولی در منابع روایی شیعه، احادیث بسیاری درباره ذم تصوف و منابع صوفیه و دو کتاب شیعی، روایات اندکی در مدح آنان وجود دارد؛ روایات مدح، اخبار آحاد و روایات ذم، دارای تواترند. روایات مدح تعابیری مبالغه آمیز و ناهمگون با دیگر روایات داشته و روایات ذم، مشتمل بر ذم اصل تصوف، ذم آیین و مراسم، ذم سران و ذم مبانی معرفت شناسی صوفیه است. این جریان، با عرفان و معنویت ناب اسلامی، کاملاً متفاوت، بلکه متعارض است. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی، به نقل متن و اعتبارسنجی سند و دلالت روایات مدح و نمونه هایی از روایات ذم تصوف پرداخته است؛ یافته های این پژوهش، مدلل ساخته است که روایات مدح که یا مرسل اند یا مشتمل بر قیل در آغاز، از حیث سند، منبع و دلالت، دچار ضعف و کاستی بسیاری است؛ درحالی که روایات ذم، مسند و دارای سند صحیح یا موثق بوده و از تعاضد سندی و مضمونی روایات هم خانواده، نیز برخوردار و از نظر دلالت، دارای صراحت و روشنی تمام است. بر این اساس، ضعیف دانستن روایات ذم و پیشنهاد اجرای قواعد تعادل و تراجیح مبنی بر جمع یا طرح هر دوی آن ها، از سوی برخی از سران صوفیه، مردود و ناموجه است؛ چنان که ادعای انصراف روایات ذم از صوفیه شیعه یا صوفیه زمان حاضر، با اطلاق روایات ذم و همسانی و اشتراک صوفیه شیعه با آن ها ناسازگار است.

ساختارشناسی وجود و روان انسان، از مباحث مهم و اساسی است که از دیرباز به عنوان مقدمه تعلیم و تربیت نیز مورد توجه بوده است؛ یونگ و علامه جوادی آملی، به عنوان دو اندیشمند و انسان شناس معاصر، علی رغم تفاوت و اختلاف در مبانی، منابع، روش و رویکرد، بر ضرورت و اهمیت آن تأکید و نسبت به نقص یا اشتباه در آن هشدار داده اند. مقاله پیش رو، دیدگاه وحیانی علامه جوادی و دیدگاه روان تحلیل گری یونگ را درباره ساختار روانی انسان مورد تحلیل و مقایسه تطبیقی قرار داده و جستارهایی را برای تعلیم و تربیت انسان، پیش رو نهاده است. براساس یافته های این پژوهش، از نظر یونگ، ساختار روانی انسان، شامل 1-خودآگاه 2-ناخودآگاه فردی و 3-ناخودآگاه جمعی و از دیدگاه علامه جوادی آملی، شامل 1-جنبه مادی و غریزی 2-جنبه مثالی 3-جنبه عقلی و 4-جنبه الهی و روح مجرد است. یونگ ساختار روان خودآگاه را متشکل از من و نقاب ها و بخش ناخودآگاه فردی را سرشار از سایه و ناخودآگاه جمعی را از آرکی تایپ ها و جنبه مردانه آنیما و جنبه زنانه آنیموس، می داند. اما علامه جوادی آملی جنبه های ناخودآگاه آدمی را، سرشار از تعالیم پیشینی فطرت الهی دانسته و روح انسانی را، به کلی از جنبه های مردانه و زنانه برکنار و آن را مربوط به جسم آدمی دانسته اند. از نظر یونگ، فردیت یافتنِ جامع و کامل با زندگی بر اساس همه ابعاد وجودی خود، میسر می گردد، ولی بر اساس دیدگاه علامه جوادی، غایت تعلیم و تربیت، خداگونگی انسان و زندگی متألهانه است که از خدا، به سوی خدا، در معیتِ خدا و سرانجام به لقای الهی می انجامد.

بر اساس تعالیم بودا، هر موجود زنده ای، رنج می برد ودر آموزه های قرآن نیز، انسان، در سختی و رنج، آفریده شده است؛براین اساس، گونه شناسی و یافتن عوامل آن ها، برای دستیابی به راه های برون رفت، لازم است. این یژوهش، با روش توصیفی تحلیلیو به صورت تطبیقی، این نتایج را مدلل ساخته است کهدر تعالیم بودایی، برخی عوامل همانند وابستگی و نادانی، رنج آفرین، معرفی شده اند، ولی زنجیره علی و حلقه ای رنج شامل: 1. نادانی، 2. تمایلات پنهان، 3. دانستگی 4. نام و شکل 5. شش حوزه حواس 6. پساویدن (تماس) 7. احساس 8. تشنگی 9. دلبستگی 10. وجود 11. زائیده شدن 12. پیری و مرگ، اندوه و نومیدی، منشأ رنج، دانسته شده است. استقراء در آموزه های قرآن و روایات نیزنشان می دهد گونه های رنج و منشأ آن ها به سه نوع: 1. رنج ناشی از آفرینش و وجود و منشأ آن، فقر وجودی و نیاز و وابستگی 2. رنج برخاسته از ابتلا و منشأ آن؛ نوع نگرش افراد به امتحانات، بی اطلاعی از حکمت ابتلائات و دلبستگی به دنیا و 3. رنج ناشی از اکتسابات و منشأ آن؛ نظام باورها و عقاید؛ ملکات و احساسات و اعمال و رفتار نادرست، قابل تقسیم است.بررسی مقایسه ای و تطبیقی تعالیم بودا و آموزه های وحیانی، نشانگر آن است که علی رغم اختلاف مبانی، همسوئی در مورد رنج آفرینی برخی عوامل همانندنادانی، وابستگی و دلبستگی مشهود است؛ ولی در قرآن، خود زندگی و تولد، حواس و.... منشأ رنج شناخته نشده است، بلکه نوع وجود فقری و امکانی، مستلزم سختی هایی است ولی گرفتار شدن آدمی به تناسخ در چرخه مرگ و حیات، یا سمساره بودایی را در پی ندارد و آدمی با ایمان و عمل صالح، به زندگی شیرین و نیک و سعادت ابدی، ره می پوید.

زندگی انسان در کره خاکی، همواره با رنج، آمیخته است. قرآن کریم، آفرینش انسان را در رنج و سختی، شناسانده است (بلد: 4) و بودا همه فرآیندهای زندگی را، رنج، معرفی نموده، بدین رو کنکاش در رهیافت های پیش گیرانه و رهایی از رنج، لازم و ضروری است. این یژوهه، با روش تحلیلی- تطبیقی، رهیافت های برون رفت از رنج را مورد بررسی قرار داده است. یافته های این تحقیق نشانگر آن است که رنج در نگاه بودا، انسان مدارانه است و چهره ناخوشایندی دارد که باید از آن رهایی یافت و مسئولیت رهیدن بر عهده سالک است .برابر تعالیم بودا، راه رهایی از رنج، پیمودنِ راه اعتدال، شامل: 1. ایمان درست؛ 2. اندیشه درست؛ 3. سخن درست؛ 4. رفتار درست؛ 5. معاش درست؛ 6. سعی درست؛ 7. توجه درست و 8. مراقبت است که فرد را به مرحله نیروانا می رساند و از چرخه رنج آفرینِ حیات و تناسخ، رهایی می یابد. در آموزه های قرآن و روایات، رنج طرحی الهی، حکمت مدارانه و دارای آثار مثبت و پاداش است و خداوند در مشکلات، همواره امدادکننده و یاورِ انسان است. در آموزه های قرآن کریم، رنج به سه نوعِ: 1. رنج برخاسته از آفرینش؛ 2. رنج ناشی از ابتلائات و 3. رنج برخاسته از اکتسابات نادرست، قابل تقسیم است که برای پیش گیری و رهایی از هر دسته، راهکارهایی خاص، ارائه شده است.

ترادف یکی از انواع روابط معنایی و از مباحث لغوی است که در متون فقه اللغه، اصول و تفسیر در مباحث ادبی مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته است. اندیشمندان در مورد وقوع ترادف در قرآن کریم، بر یک رأی و نظر نیستند. زمخشری از جمله مفسران ادیبی است که تفسیر وی از کم نظیرترین تفاسیر ادبی به شمار می آید. طبرسی نیز از مفسران بزرگ معاصر زمخشری بوده و در فنون ادبی چیره دست بوده است. لذا تفسیر «مجمع البیان» نیز در زمره تفاسیر ادبی به شمار می آید. بررسی تطبیقی «کشاف» و «مجمع البیان» نشان گر آن است که زمخشری با بهره گیری از الفاظی چون «متقاربان» و «معنی واحد» برخی از واژگان را مترادف با یکدیگر تلقی کرده و در مواردی میان الفاظ به ظاهر مترادف، به تفاوت های معنایی اشاره می کند. طبرسی نیز بسیاری از لغات را با الفاظی نظیر «متقارب المعنی»، «نظائر» و «بمعنی واحد» هم معنا و مترادف دانسته است، گرچه در برخی مواقع نیز به تفاوت معنایی برخی واژه ها اشاره می نماید. در واقع می توان چنین گفت که این دو مفسر علی رغم هم معنا دانستن برخی واژگان، از آنجا که قائل به فروق الفاظ نیز می باشند، ترادف جزئی در قرآن را پذیرفته اند و نمی توان گفت این دو از منکران ترادف هستند چنانکه برخی گفته اند.