زهرا قطبی

رویکرد عالمان در حوزه تفکر و دانش متأثر از عوامل گوناگونی است. رویدادهای تاریخی یکی از عوامل رویکرد عالمان به حوزه مذکور است. به طور مشخص می توان گفت، رویداد تاریخی فتوحات خلفای نخستین و غنائم حاصل از آن تأثیر گسترده ای بر ارتقاء زندگی مادی مسلمانان آن عصر گذاشت. این مطلوبیت به دست آمده از غنائم به تأثیرپذیری اندیشه عالمان آن عصر و عصرهای نزدیک به آن، از مؤلفه برجسته آن فتوحات که همان جهاد ابتدایی است، منجر شد. به گونه ای که برخی از اندیشمندان همچون طبری (م310ه.ق.) به جهت تثبیت نظام معنایی سامان یافته از فتوحات خلفا در اذهان جمعی اجتماع، غالب آیات جهاد را با انگاره جهاد ابتدایی فهم نمودند. این نگرش تفسیری، رابطه معناداری را با فضای فکری حاکم بر دوران حیات وی نسبت به فتوحات خلفای نخستین پررنگ می نماید. پژوهش حاضر گامی نو و در واکاوی و اثبات این انگاره معنادار بوده است. این پژوهش به روش تحلیلی- انتقادی می باشد. دستاوردهای یافت شده گواه آن است که طبری در فهم آیات جهاد از مسیر درست علمی خارج شده است. وی متأثر از فتوحات خلفای نخستین و در راستای صحه نهادن بر آن، گاه به ذکر روایتی مدلس، نسخ تمامی آیات مقیده جهاد به نفع جهاد ابتدایی و عدول از محکمات سیره نبوی اقدام کرده است. 

از جمله چالش ها در ترجمه ی عبارات بلیغ قرآن به سایر زبان ها، قالب تحت الفظی است. گاه عنایت به این سبک از ترجمه در عبارات بلیغ سبب دور شدن از مراد الهی می گردد. اسلوب «ما أَدراکَ ما...» یکی از اسالیب بلیغی است که مترجمان در رسایی مراد الهی آن به سایر زبان ها دچار چالش شده اند. این عبارت نیمه انجماد شده، دارای بار معنایی خاصی است که توجه صرف به معنای تحت الفظی آن سبب مغفول ماندن سایر ابعاد این نوع گویش می گردد. پژوهش حاضر به روش تحلیلی- توصیفی با استفاده از منابع کتابخانه ای به بررسی 45 ترجمه قرآن از قرن سه تا عصر معاصر پرداخته است و برآن است که به برگزیده ترین حالت وفادار مراد الهی در ترجمه عبارت «ما أَدراکَ ما» دست یابد. نتایج نشان می دهد گویاترین ترجمه «چه چیز تو را آگاه کرد که .... چیست» است که می توان آن را ترجمه ارتباطی قرآن دانست. برخی مترجمان ترجمه وفادار به مراد الهی را حفظ نمودند اما بیشتر ایشان از حیث صرفی نحوی و توجه به یکپارچه بودن این اسلوب بلیغ و ... به خطا رفته اند و سبب نارسایی پیام الهی در ترجمه ی این اسلوب برای مخاطبان شده اند.

کتاب بصائرالدرجات منسوب به صفار قمی، از جمله کتب متقدم شیعه محسوب و جایگاه مهمی در منظومه اعتقادی شیعه در مسأله امامت دارد و حاوی 1881 روایت است؛ در مورد این کتاب، دو چالش؛ انتساب بصائر به صفار قمی و وجود روایات غلوآمیز در آن، بحث های زیادی را برانگیخته است. پژوهه پیش رو، به صورت توصیفی _ تحلیلی، علاوه بر بررسی شخصیت علمی صفار و نقش او در انتقال معارف اعتقادی شیعه، به بررسی کتاب بصائرالدرجات تنها اثر باقی مانده وی، پرداخته و روایات آن را، بازکاوی و بررسی نموده است. یافته های این پژوهش، نشانگر آن است که انتساب این کتاب به صفار، قطعی می باشد و بحث های چالشی برخی در انتسابِ بصائر به وی، از قرن پنجم نشأت می گیرد که جو حاکم بر محافل امامیه، تحت تأثیر عقل گرایی، این بود که گرایش فکری اهل سنت را آشکارا به چالش نکشند، همین امر سبب شد نسبت به محتوا و ماهیت کتابِ بصائرالدرجات، با نوعی از کتمان، طوری وانمود شده که گویا این کتاب متعلق به صفار قمی نیست. چالش دوم؛ یعنی وجود روایات غلوآمیزِ هر چند اندک در بصائر، ناشی از تفاوت مبانی و روش ابن داوود حلی با وی و متأثر از اختلافِ معنا و مصادیق غلو، نزد محدثان و عالمان قرن چهارمِ شهر قم بوده است.

  قرآن کریم به صراحت در مورد تصوف، مطلبی را بیان نکرده، ولی در منابع روایی شیعه، احادیث بسیاری درباره ذم تصوف و منابع صوفیه و دو کتاب شیعی، روایات اندکی در مدح آنان وجود دارد؛ روایات مدح، اخبار آحاد و روایات ذم، دارای تواترند. روایات مدح تعابیری مبالغه آمیز و ناهمگون با دیگر روایات داشته و روایات ذم، مشتمل بر ذم اصل تصوف، ذم آیین و مراسم، ذم سران و ذم مبانی معرفت شناسی صوفیه است. این جریان، با عرفان و معنویت ناب اسلامی، کاملاً متفاوت، بلکه متعارض است. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی، به نقل متن و اعتبارسنجی سند و دلالت روایات مدح و نمونه هایی از روایات ذم تصوف پرداخته است؛ یافته های این پژوهش، مدلل ساخته است که روایات مدح که یا مرسل اند یا مشتمل بر قیل در آغاز، از حیث سند، منبع و دلالت، دچار ضعف و کاستی بسیاری است؛ درحالی که روایات ذم، مسند و دارای سند صحیح یا موثق بوده و از تعاضد سندی و مضمونی روایات هم خانواده، نیز برخوردار و از نظر دلالت، دارای صراحت و روشنی تمام است. بر این اساس، ضعیف دانستن روایات ذم و پیشنهاد اجرای قواعد تعادل و تراجیح مبنی بر جمع یا طرح هر دوی آن ها، از سوی برخی از سران صوفیه، مردود و ناموجه است؛ چنان که ادعای انصراف روایات ذم از صوفیه شیعه یا صوفیه زمان حاضر، با اطلاق روایات ذم و همسانی و اشتراک صوفیه شیعه با آن ها ناسازگار است.

مدخل امام «علی7» در دائرهالمعارف قرآن لایدن، توسط «علی سلطان آسانی»؛ مسلمان اهل سنت اهلِ نایروبی، به نگارش درآمده است. این مدخل، ضمن گزارشِ درست برخی مطالب، همچون؛ برخورداری امام علی7 از مقام امامت و علم باطنی، حاوی نکات نادرستی، چون نسبت دهی رهبری صوفیه به آن حضرت، نیز از وجود نام و فضایل امام علی، در متنِ مصحف حضرت علی7 و انتساب برنتافتن مصحف عثمانی از سوی شیعیان تا قرن چهارم، است. پژوهه حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی و تحلیل رویکرد و مطالب این مدخل پرداخته و بر اساس آموزه های قرآن و روایات، صحت و سقمِ آن را، باز نمایانده است و میزان هم آوایی آن را با منابع و مکتوبات شیعی، اهل سنت و مستشرقان، آشکار ساخته است. یافته های تحقیق، نشانگر آن است که نویسنده، گرچه در بیانِ برخی مطالب، جانب واقعیت را پاس داشته، اما در پاره ای از موارد، دچار چالش هایی همچون عدم جامعیت، اختصارگویی زیان آور، شناساندنِ امام علی7 به پیشوایی باطنیه و متصوفان و.... شده است. این مدخل امام علی7، با مدخل های دیگر لایدن و مکتوباتِ مستقل استشراقی، دارای هم آوایی و ارجاعات فراوان به آنها است؛ ولی بر خلاف انتظار، به هیچ یک از منابع روایی، تفسیری و تاریخی شیعه، ارجاعی ندارد و هم آوایی خاصی با منابعِ معتبر اهل سنت نیز در آن، مشهود نیست.

یکی از اسلوب های ادبیِ قرآن، «ما أَدْراک... » است که در عصر نزول به کار می رفته و مردمان آن زمان با کارکردهای آن آشنا بوده اند و بعدها خیلی مورد توجه نبوده است. از آنجا که یکی از وجوه اعجاز قرآن، وجهِ بیانیِ آن است، تبیین معنای این اسلوب بیانی، اهمیت این پژوهش را نمایان می سازد. این اسلوب که تنها در سور مکی قرآن و آن هم سیزده بار ذکر شده، دارای کارکردهای بلاغی متعددی است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی-توصیفی، به بررسی معنایی و نیز تحلیل صرفی و نحوی «ما أَدْراک... » و بسامد قرآنی آن پرداخته و دیدگاه های مفسران در ابعاد مختلف اینگونه آیات و از جمله اینکه خطاب به پیامبر (ص) است یا مطلق انسان و... را تبیین نموده و آن را بسته اصطلاحی ادبی خاص قرآن دانسته که برای جلب توجه شنونده، هنگام تفخیم و تعظیم مطلب، به هنگام بیان مباحثی بسیار مهم و تاکید بر آنها، همچون قیامت و شب قدر استفاده می شود و از نشانه های اعجاز ادبیِ قرآن است که بهترین اسلوب های بلاغیِ عرب را طبق اهداف خود به کار برده است.  

بدون تردید در طول تاریخ برخی کوشیده اند تا معنای آیات قرآن را بر اساس دیدگاه های خود تفسیر نمایند. این اقدام ناپسند، در روایات، «تفسیر به رأی» نام گرفته و به افراد تحریف گر نسبت داده شده است، نه به قرآن؛ ولی به تدریج در میان قرآن پژوهان شیعه و اهل سنت، «تفسیر به رأی» افراد، با «تحریف معنوی» قرآن همسان تلقی شده و تعبیر تحریف معنوی، به قرآن کریم انتساب یافته و به دلیل وقوع تفسیر به رأی افراد، تحریف معنوی قرآن نیز حتمی انگاشته شده است. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی به بررسی و نقد این دیدگاه پرداخته و با ارائه دلایل عقلی و نقلی، این همانی بودن تفسیر به رأی افراد و تحریف معنوی قرآن را به چالش کشیده، بر تفاوت های روشن تفسیر به رأی صاحبان آرای باطله با تحریف یافتگی معنوی قرآن تأکید می ورزد؛ چرا که تفسیر به رأی، به افراد نسبت می یابد، ولی تحریف معنوی، به قرآن نسبت یافته است. بدین رو، وجود تفسیر به رأی افراد، نه به دلالت مطابقی، همان تحریف معنوی قرآن است و نه به دلالت تضمنی و التزامی، آن را در بر داشته و اثبات می کند. نگارندگان انتساب تحریف گری معنایی به افراد را به جای انتساب تحریف یافتگی معنوی به قرآن کریم پیش رو می نهند.

از جمله علوم مهمی که در تفسیر صحیح قرآن جایگاه تعیین کننده ای دارد، علوم قرآن است که مقاله حاضر با هدف تأثیر گذاری این علوم به عنوان مقدمه فهم و تفسیر قرآن شکل گرفته است. این پژوهش بر آن است تا با نگاه تطبیقی به بررسی تأثیرات علوم قرآن به ویژه شاخه های مهم آن در تفسیر صحیح بپردازد و با بررسی حدود و میزان تأثیر دانش های قرآنی، زمینه آشنایی دانش هایی که نقش اساسی در تفسیر و فهم قرآن دارند را فراهم نماید. حاصل این مطالعه با توجه به بکارگیری فراوان شاخه های تأثیر گذار علوم قرآن در تفاسیر مفسران، به ضرورت توجه به این فروع در تفاسیر رهنمون گردید، به طوری که بدون در نظر گرفتن این علوم، فهم و تفسیر صحیح قرآن امکان پذیر نیست. علت چنین اهمیتی، آن است که این علوم تا حدود زیادی ابهامات موجود در آیات را بر طرف می کنند و در حقیقت مقدمه اصلی و ضروری برای فهم معانی اولیه الفاظ قرآن می باشند. بایستی این مهم را در نظر داشته باشیم که علوم قرآن نه تنها در شناخت بهتر و کامل تر از جایگاه و چیستیِ قرآن کریم بسیار مؤثر است، بلکه آشنایی مفسر با این علوم به منظور فهم صحیح مفاهیم آیات قرآن کریم ضروری است.