زهرا اشعری

مفهوم تربیت معنوی یکی از مسائل چالش برانگیز در فلسفة تعلیم و تربیت است. در این مقاله برای دستیابی به این مفهوم، دیدگاه علامه طباطبایی به عنوان مبنا مدنظر قرار می گیرد. این مقاله در دو بخش تنظیم شده است؛ در بخش اول، مفهوم تربیت معنوی مورد بررسی قرار گرفته، روش مطالعه در این بخش، تحلیل پیش رونده است. بدین معنی که پس از بررسی و اتخاذ پیش فرض های لازم از رویکرد فلسفی و اسلامی علامه، به سمت استنباط مفهوم تربیت معنوی پیش می رویم. در دیدگاه علامه طباطبایی تربیت معنوی، جهت دهی به فرایند تجرد نفس، متناسب با فطرت ربوبی او معنا می یابد که در پی تقویت میل، تفصیل معرفت و انجام عمل متناسب با آن است. بدین ترتیب، اهداف تربیت معنوی دارای سه جنبه شناختی، گرایشی و عملی است. در قسمت دوم، برخی از اصول و روش های تربیت معنوی با استفاده از روش قیاسی فرانکنا بدست آمده است. اصول و روش هایی نظیر اصل عدم تشبیه خدا به سایر موجودات و روش ذکر تسبیحی، اصل پالایش خیال و روش تمرکز بر یک صورت خیالی، اصل ایجاد ملکه و روش تکرار عمل.

در میان قلمروهای مختلف تربیتی، اخلاق یکی ازبرجسته ترین حوزه هایی است که دال بر عاملیت انسان است؛ زیرا مسؤولیت و پاسخگویی انسان را در برابر انجام یا ترک عمل می طلبد. بر این اساس، چگونگی تربیت کارآمد در حوزه اخلاق در گرو داشتن تعریفی روشن از چیستی ظرفیت های عاملی انسان است. یکی از نظریه هایی که به عاملیت اخلاقی توجه کرده، نظریه یادگیری شناختی اجتماعی آلبرت بندورا است. وی ظرفیت انسانی لازم برای عاملیت اخلاقی را مبتنی بر حس هویت شخصی، خود تنظیمی رفتار و معیارهای فرد برای خود تجویزی می داند. در نظریه وی، انسان مقهور محیط نیست و با توانایی های شناختی خود، حلقه واسطی میان موجبیت های پیرامونی و رفتار اخلاقی اش می سازد. در این مقاله، چالش های مفهومی عاملیت اخلاقی از منظر تعارضات درونی ِنظریه و ابهامات آن، با روش پژوهش توصیفی تحلیلی بررسی شده است. موارد مطرح شده در این زمینه عبارت است از: ابتنای معیارهای درونی اخلاقی فرد بر منبع بیرونی، غایت جامعه پذیری اخلاق در تعارض با عاملیت فردی، تعارض ادعای نگاه جامع نگر به اخلاق با کم رنگ بودن عناصر عاطفی در مدل عاملیت اخلاقی و تعارض مفاهیم علیّت و عاملیت اخلاقی.

مقدمه: این پژوهش به آزمون مدلی در رابطه با رشد وجدان در اوان کودکی می پردازد. چگونگی ارتباط دو مبنای رشدی محیط تربیتی و ویژگی های سرشتی کودک در رشد وجدان اخلاقی او همواره مورد مطالعه پژوهشگران بوده است. در این مقاله برای بررسی ارتباط میان عوامل درونی و محیطی در رشد اخلاقی کودک، نقش متغیر کنترل تلاش مند در رابطه تعامل مادر کودک و رفتار سازگار با قانون و همدلی که دو جنبه از وجدان هستند، بررسی می شود. روش: بدین منظور 515 کودک پیش دبستانی، به طور تصادفی انتخاب شدند و مادران آن ها پرسشنامه های مربوط به هر سه متغیر را پاسخ دادند. با استفاده از روش تحلیل مسیر برای دو متغیر وابسته همدلی و رفتار سازگار با قانون و زیرمقیاس های تعامل مادر کودک شامل نزدیکی (تعامل مثبت)، وابستگی و تعارض و زیرمقیاس های کنترل تلاش مند، شامل بازداری درونی، تمرکز توجه، خوشایندی محرک ها و حساسیت ادراکی، اثرگذاری تعامل مادر کودک بر ابعاد وجدان در 24 مسیر بررسی شد. شاخص های برازش در همه مسیرهای پیشنهادی مدل، به جز یک مورد، معنادار و مناسب بود. یافته ها: در مجموع، نتایج آزمون مدل، نشان می دهد که تعامل مثبت مادر کودک با واسطه کنترل  تلاش مند بر همدلی و رفتار سازگار با قانون در سن پیش دبستان تأثیر دارد. همچنین نتایج پژوهش، فقدان نقش واسطه ای کنترل تلاش مند کودک را در رابطه مؤلفه وابستگی مادر کودک بر رفتار سازگار با قانون کودک نشان می دهد. نتیجه گیری: این پژوهش، نقش و اهمیت عاملیت، به ویژه کنترل تلاش مند را در سن پیش دبستان، برای نتیجه بخش بودن تعامل مثبت با مادر در درونی سازی ارزش های اخلاقی نشان داد.