مهرداد رمضان نیا

برده داری در شبه قارة هند، تابعی از شرایط گوناگون مذاهب و نظام اجتماعی و حقوقی است، این امر منجر به نظامی پویا مطابق با دوران اجتماعی سیاسی خاصِ خود است. هدف اصلی مقاله در پیِ بازتعریفی از بردگی، ذیل عنوان برده داری خانگی است که در مطالعاتِ تاریخ اجتماعی و نظام برده داریِ اسلامی کمتر بدان پرداخته شده است. در اسناد بدست آمده از شهر الله آباد در شمال هند، اَشکال پراکنده ای از نظام برده داری در قالبِ مفاهیم خویشاوندی شکل گرفت؛ به نحوی که بردگی خانگی در «پیوستارِ خویشی» تداوم یافت. در این نظام، برده داری بازتاب فرایندی از «کالاشدگی» و «مالکیت» است. افزون بر آن، در این اسناد سعی شده است تا با واکاوی استعاره ها و مفاهیمی، همچون بردگان مقاطعه ای، بردگان فروشی، بردگان هبه ای، بردگان بدهی، و بردگان نکاحی؛ زمینه های پژوهشی و خوانشی تازه از این نوع نظام برده داری فراهم آید. همچنین نتایج برآمده، ما را در مواجهه با مولفة ارادیِ برده داری و مقولات تجاری و غیرتجاریِ بردگان خانگی قرار می دهد. مدعیات ما در این مقاله مشخصاً بر اساس زمان-بندیِ اواخر تیموریان هند، سدة هیجدهم و نیمة نخست سدة نوزدهم میلادی (تحت نفوذ بریتانیا)، پی ریزی شده است. تأکید می شود مباحث حقوقی فقهیِ برده داری اسلامی خارج از موضوع مقاله است.

پژوهش درباره ی فرهنگ چاپ، بخشی از زیرمجموعه ی تاریخ فرهنگی را تشکیل می دهد که مشخصاً به فرآیند چرخش فرهنگی متأثر از نشر می پردازد. در این زمینه، دگرگونی های زیربنایی برای بازتولید متون اتفاق می افتد که ابعاد وسیعی را در حوزه فرهنگی بازآفرینی می کند. تغیرات فرهنگی ناشی از چاپ، به منزله ی ابراز اندیشه، در دنیای مدرن، به برآیندِ آگاهی جدیدی از بافتار اجتماعیِ حاصل از کنشِ خواندن منجر می شود. فرهنگ چاپ فارسی، به منزله ی بخشی از تاریخ چاپ در هند، کمتر مورد توجه تاریخ نگاران به خصوص در موضوعات مربوط به تاریخ اجتماعی فرهنگیِ فارسی قرار گرفته است. این مقاله، سعی دارد بخشی از تلاش های هندیانِ پارسی نویس را پیرامون سره خواهی نویسیِ فارسی نشان دهد. مقاله بر اساس محوریت «فرهنگِ چاپ»، در شکل دهی مبحث سره خواهی نویسی فارسی در نوشتارهای تاریخی و فرهنگ نامه ها در میانه ی سده ی نوزدهمِ هند، حول تفکرات «پارسی نگاری» میرزا غالب دهلوی، شکل یافته است. به این معنی که چاپ، رابطه ی نزدیکی با ریخت سازیِ هویتِ فرهنگی آن زمانه پیدا کرد و شکل جدیدی از شبکه رسانشیِ بین مولف، ناشر و خوانندگان را آفرید. لازم به ذکر است تحلیل ادبی از مباحث مطرح شده دراین مقاله نمی گنجد.

پیدایش فنّاوری جدید چاپ دسترسی عامه مردم به اطلاعات و گردش سریع تر آن را امکان پذیر کرد. معیار سازیِ زبان های بومی برخاسته از چاپ امری پذیرفته شده است که آگاهی هویتیِ جدیدی را میان گروه های اجتماعی سبب می شود. تا پیش از سال 1837 م/ 1253 ق، فارسی زبان رسمیِ حقوقی ـ دیوانی، بازرگانی، و فرهنگی شبه قاره بود و نخبگان هندو و مسلمان از آن استفاده می کردند و نیز زبان نوشتاریِ مسلمانان هندی برای مقاصد دینی بود. بعضی افول فارسی و خیزش اردو را به سیاست های زبانی استعماری نسبت می دهند و برخی دلایل دیگری را مد نظر دارند. ورود چاپ به بنگال و سپس هند (1870 م/ 1287 ق) و درک قدرت آن از سوی علمای مسلمان به استفاده گسترده از چاپ و تأسیس چاپ خانه ها به ویژه در نیمه شمالی هند انجامید و توجه به مخاطبان بیش تر، آن ها را به سمت «زبانِ مردم» (در این مقاله اردو) سوق داد. مقاله سعی در نشان دادن این چرخش زبانی (از فارسی به اردو) در بافتار جامعه چندزبانیِ هندِ قرن نوزدهم دارد که درنهایت، همچون عامل دیگری، به تضعیف جایگاهِ زبان فارسی در برابر گسترش زبان اردو، که رفته رفته خود را به مثابه هویت دینی ـ زبانی ِجدید مسلمانانِ شبه قاره تقویت می کرد، انجامید.

در این مقاله به مطالعه سیاست زبانی کمپانی هند شرقی درباره زبان فارسی بین سال های 1780 تا 1838 براساس منابع تاریخی پرداخته ایم. در این مقطع زمانی، فارسی زبان تثبیت شده در محاکم قضایی، اداری و آفرینش های ادبی بود و بیشتر دانش استعماری مورد نیاز بریتانیا بر پایه مطالعه و بررسی منابع فارسی شکل می گرفت. در پژوهش حاضر این نظریه را که دانش استعماری به موجب روندی از گفتگو بین استعمارگران و محیط ادبی/فکری بومی حاصل شده، به بحث می گذاریم. منشیان فارسی نویس هندی ازجمله کسانی بودند که مهارت های لازم را در علم فارسی و همچنین دانش هایی به ویژه تاریخ نگاری داشتند که استفاده از آن زمینه های مورد نیاز شکل دهی نظریه های انگلیسی ها درباره تاریخ و تمدن هند را فراهم آورد. علاوه بر اینها بحث های گوناگون میان تصمیم گیرنده های سیاست های استعماری اعم از شرق گرایان و انگلیسی گرایان در باب موضوع انتخاب یا جایگزینی زبان رسمی واحد را مطالعه می کنیم که در نهایت به جایگزینی زبان های بومی بخوانید انگلیسی به منزله زبان رسمی محاکم قضایی و اداری به سال 1837 منتهی شده است. با این همه زبان فارسی توانست همچنان به مثابه زبان خلاقیت های ادبی و مهمتر از همه به منزله بخشی از زندگی فرهنگی مردم هند به حیات خود ادامه دهد. اگرچه از رسمیت افتادن زبان فارسی، ضربه محکمی بر پیکر آن بود، علت اصلی افول زبان فارسی را باید در فضای تدریجی رشد و نمو زبان های بومی در دوره های آتی جست؛ نه در تقابل آن با زبان انگلیسی. در این مقاله کوشیده ایم نگاهی به غنای تاریخی زبان و ادبیات فارسی در هند و در بافت موقعیت استعماری، به ویژه در دوره های آغازین آن بیندازیم و ردپای این روند تاریخی را که به موجب آن، زبانی که در آغاز یکی از زبان های قدیمی هند به شمار می رفت، بعدها از جانب انگلیسی ها زبانی بیگانه نامیده شد و لغو آن در دستور کار استعمار قرار گرفت دنبال نمائیم.