علی یزدانی راد

داستان رستم و اسفندیار به مثابه یکی از فراگیرترین و پرمایه ترین داستان های حماسی ایران، تا کنون موضوع پژوهش های متعدّدی قرار گرفته است و از دیدگاه های گوناگون، بررسی و تفسیر شده است. هر یک از این پژوهش ها، به سهم خود پرتوهایی بر این داستان افکنده اند و گاه هم زمان با آن، ابعاد و زوایایی از فرهنگ و تاریخ ایران را هم روشن نموده اند. پژوهش حاضر نیز که پژوهشی توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر روش تحقیق تاریخی است می کوشد تا از زاویه ای دیگر و با نگاهی متفاوت، داستان رستم و اسفندیار را بازخوانی کند و این فرضیه را به آزمون بگذارد که این داستان حماسی، میوه و محصولِ تحلیل و تفکّر مورّخِ اندیشمند ایرانی از پدیده ای است که بارها در تاریخ ایران و سایر کشورها روی داده است؛ این پدیده تاریخی، تقابل همیشگی میان قدرت مرکزی و قدرت های محلّی است که سده ها پس از پیدایش و رواج داستان رستم و اسفندیار در ایران، ابن خلدون آن را در قالب نظریه معروف خود درباره چگونگی ظهور و سقوط دولت ها، تنظیم و بیان نموده است. نتیجه پژوهش، ضمن تأیید فرضیه فوق و ارائه فهمی نو از داستان رستم و اسفندیار، همچنین پرتوی است بر ویژگی های تاریخ نگری و تاریخ نگاری ایرانیان در روزگار باستان.

مرکزیّت آتش و آتشکده در دین ایرانی، و به تبع آن در آیین زردشت، همواره یکی از شناخته شده ترین و آشکارترین جنبه های این دین بوده است و نیایش آتش و مناسک مرتبط با آن چنان در فرهنگ و دین ایران باستان ریشه دوانیده و از چنان اهمیت و محوریّتی برخوردار بوده که مشاهده گران ظاهربین را چاره ای باقی نمی ماند جز اینکه ایرانیان باستان را آتش پرست نام نهند. پژوهش حاضر، پژوهشی است توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر روش تحقیق کتابخانه ای که با تکیه بر اسناد و متون تاریخی و نیز بهره گیری از داده های مردم شناسانه، به بررّسی دلایل و زمینه هایی می پردازد که چنین جایگاه برجسته ای را برای آتش و آتشکده ها در فرهنگ ایران باستان فراهم ساخته اند. بدین منظور، ابتدا به سراغ کارکرد دینی آتش و آتشکده ها می رود و نقش آتش به مثابه واسطه میان انسان های زمینی و ایزدان آسمانی را به بحث می گذارد و سپس، از کارکرد اجتماعی آتشکده ها- و به ویژه آتش های بهرام- از حیث نقش آن ها در شکل دادن به هویّت اجتماعی و به دنبال آن، تقویت یگانگی و همبستگی اجتماعی سخن می گوید و بر این اساس، برخی از وقایع تاریخی در ایران باستان و روزگار اسلامی را تبیین می کند.

در حدود سال 880 ق/1476م با ورود نریمان هوشنگ، از پارسیان هند، به ایران و ملاقات او با دستوران تُرک آباد، میان پارسیان هند و زرتشتیان ایران رابطه ای ویژه پایه گذاری شد که قریب سیصدسال ادامه یافت. حاصل این روابط، مجموعه ای از روایت ها به زبان فارسی است که هریک از آنها به طور معمول، به نام حامل آن روایت، نامیده می شود. تعداد درخور توجهی از این روایت ها، در مجموعه ای به نام «روایات داراب هرمزدیار» گرد آمده است. این روایت ها علاوه بر روشن کردن جنبه های مختلف کیش زرتشتی، مسئله ها و دغدغه هایی را بیان می کند که جوامع زرتشتی در هند و ایران با آن روبه رو بودند. پژوهش حاضر، توصیفی تحلیلی و مبتنی بر روش پژوهش تاریخی است. در این پژوهش تلاش شده است بر مبنای مجموعه روایات داراب هرمزدیار، به این پرسش پاسخ داده شود که در این مدت، باوجود برخی موانع، چه عوامل یا انگیزه هایی آغاز و نیز استمرار رابطه میان پارسیان هندوستان و زرتشتیان ایران را باعث شدند. تحلیل محتوای این روایت ها و درک اوضاع و مسائلی که این دو جامعه با آنها مواجه بودند، نشان می دهد فتح باب روابط پارسیان و زرتشتیان ایران، به احتمال امری اتفاقی بوده است نه اقدامی برنامه ریزی شده و با هدف کسب اطلاعات دینی از زرتشتیان ایران؛ اما تردیدی نیست ادامه این روابط، مدیون مجموعه ای از انگیزه های دینی و اجتماعی و اقتصادی است که هر دو طرف دنبال می کردند.

پرداختن به جغرافیای تاریخی و تاریخ یزد در روزگار پیش از اسلام تا ظهور کاکویان یزد در سال 446 هجری، کاری دشوار است؛ زیرا گزارش های تاریخی بسیار اندکی از یزد در این مقطع در منابع یافت می شود. این واقعیّت در کنار کمبود پژوهش های باستان شناختی، سبب شده تا فهم روشنی از تاریخ یزد در این مقطع وجود نداشته باشد و محقّقان و یزدشناسان و باستان شناسان یا به تکرار همین گزارش های اندک بسنده نموده اند و یا مبتنی بر آن ها دیدگاه هایی را طرح نموده اند که در مواردی فاقد دقت لازم هستند. پژوهش حاضر که پژوهشی است توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر روش کتابخانه ای، می کوشد تا با بازخوانی مجدّد منابع، به نقد گزارش ها و دیدگاه های رایج درباره تاریخ یزد (و مشخصاً نام و جایگاه اولیه شهر یزد و ارتباط آن با ایساتیس و کَثَه، بانی شهر یزد و ماجرای زندان اسکندر، و نحوه ورود اسلام به یزد و ماجرای شهدای فهرج) بپردازد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که بعضی از دیدگاه هایی که درباره نام و جایگاه اولیه یزد مطرح شده، فاقد دقّت بوده و برآمده از فهم نادرست از گزارش های تاریخی موجود هستند. ضمن اینکه بعضی از گزارش های موجود درباره یزد صرفاً روایات عامیانه ای هستند که مکتوب شده اند و نه یک گزارش دقیق تاریخی.

تقابل خِرد و آز از کهن ترین، بنیادی ترین و پایاترین مضامین ایرانی است که در شکل دادن به حیات فکری و دینی و نیز اندیﺸﮥ سیاسی ایرانیان باستان نقش بسیار مؤثری داشته است؛ اما متأسفانه کمتر به چشم آمده است. البته صورت های دیگر این مضمون که عبارت اند از تقابل سپنته مَینیو و انگره مَینیو، هرمزد و اهریمن، اَشَه و دْروج و... بیشتر کاویده شده اند؛ اما به نظر می رسد فهم دقیق این صورت ها نیز به فهم و درک مضمون تقابلِ خرد و آز وابسته باشد. پژوهش حاضر با تکیه بر روایت های ملی ایرانیان و با روش تاریخی و به شیوه توصیفی تحلیلی، می کوشد تا جایگاه این مضمون را در جهان بینی ایرانیان نشان دهد و سهم آن را در شکل گیری اندیشه ایرانشهری مشخص کند. نتایج این پژوهش نشان می دهد تقابل آز و خِرد از این نظر که بیش از هر جای دیگر در وجود آدمی نمود می یابد، صورتی انسانی تر از ثنویّت ایرانی است. براین اساس خرد یا عقل، گوهر الهی یا فرّه ایزدیِ وجود انسان و بهترین راهنمای انسان برای گام برداشتن در مسیر راستی یا اَشَه و رسیدن به رستگاری است و در برابر آن، آز اهریمنی است که تلاش می کند انسان را به بیراهه بکشاند؛ همچنین در عالَم سیاست و شهریاری، این تقابل خود را در قالب تضاد و تقابل داد و بی داد نشان می دهد. شهریاری که خِرد راهنمای اوست، دادگر و فرّهمند است و شهریاری که آز بر او چیره است، بی دادگر و ناگزیر فاقد فرّه و مشروعیّت است. این معنی به ویژه در حکایت جمشید و ضحاک نمود یافته است.

سنگ قبرها دارای ارزش سمبلیک و نمادین می باشند. از میان این سنگ قبرها می توان به تندیس های سنگی شیر و قوچ اشاره کرد .این تندیس ها صرفا جنبه تزیینی نداشته و علاوه بر اشاره مستقیم به پاره ای مفاهیم، سندی هستند که ویژگی های اعتقادی، فرهنگی و اجتماعی دوران خود را بازگو می کنند و به عنوان جزئی از اجزای شکل دهنده فرهنگ مردم ایران، رمز و رازهای زیادی را در خود دارند که گشودن هریک از این رموز می تواند قسمتی از فرهنگ و ذهنیت مردمان گذشته را برای ما بازگو کند. تحقیقاتی که در مورد آنها انجام پذیرفته بیشتر با محوریت شیرهای سنگی بوده و می توان گفت در این میان تندیس های قوچ سنگی در حاشیه شیرهای سنگی قرار گرفته و کمتر تحقیقی به بررسی مستقیم آنها پرداخته است همچنین تحقیقات بیشتر حول شکل ظاهری تندیس ها، اهمیت زیباشناختی با نگاهی گذرا به تاریخچه آنها بوده و کمتر به بررسی نقش نمادین و جایگاه آنها در فرهنگ سمبلیک و ارتباط آن ها با اسطوره ها ونمادهای باستانی ایران پرداخته شده است. اطلاعات و داده های نوشتار حاضر با بررسی های میدانی و مطالعات کتابخانه ای گردآوری شده است و با استفاده از شیوه تحلیلی- توصیفی بررسی شده اند. نتایج حاصل از این نوشتار بیانگر آن است که قوچ های سنگی با اسطوره و نماد قوچ در گذشته پیوند دارند.

ژوهش حاضر با تکیه بر اسناد و متون تاریخی؛ به ویژه متون زردشتی که عمدتاً در سدة سوم و چهارم هجری تدوین شده و صبغة دینی دارند، به بررسی تدابیری می پردازد که روحانیت زردشتی پس از سقوط شاهنشاهی ساسانی، برای حفظ و بقای جامعة زردشتی و ممانعت از تغییرِ دین روزافزون به دینان اندیشیدند. این تدابیر را، که مبتنی بر سنت های کهن بودند، می توان به چهار دستة اصلی تقسیم کرد: الف) مجازات و فشارهای اقتصادی؛ ب) مشوق های اقتصادی؛ ج) انزوای خودخواسته؛ د) ترویج ادبیات نجات بخشی. هیچ یک از این تدابیر مانع از گروش روزافزون زردشتیان به اسلام نشد؛ ضمن این که گاه این تدابیر نتیجة معکوس داشت و عملاً منجر به تشدید فشارهای وارده بر به دینان شد، به ویژه هنگامی که اسلام در ایران کاملاً تثبیت شد و زردشتیان در اقلیت قرار گرفتند، و سرعت گروش به دینان به اسلام افزایش یافت. ادبیات نجات بخشی، که برآمده از شرایط دشوار زردشتیان در روزگاری بود به صورت اقلیتی کوچک در دل جامعة بزرگ اسلامی می زیستند، تنها عاملی بود که امید را در دل اندک زردشتیان باقی مانده روشن نگاه می داشت و ایشان را به پایداری بر به دینی ترغیب می کرد.