رسول داراب خانی

غالباً مدیریت حوادث سیلاب در کشورهای در حال توسعه واکنش به شرایط غالب فاجعه (پاسخ فوریتی و بهبود) را نشان می دهد. جهت افزایش اثربخشی مدیریت و کاهش خسارات وارده به زندگی و اموال، باید پاسخ واکنشی به اقدام پیشگیرانه تغییر یابد. مدیریت پیشگیرانه در برابر بلایای طبیعی نیازمند مشارکت بیشتر دولت های مختلف، سازمان های غیر دولتی و خصوصی و مشارکت عمومی است که شامل تلاش و زمان بیشتر، تأمین بودجه، تجهیزات، امکانات و منابع انسانی است که منجر به یکپارچه سازی مدیریت حوادث سیلاب برای فعالیت های بلندمدت و کوتاه مدت می شود.هدف این مقاله ، شناسایی وضعیت موجود مدیریت بحران سیلاب شهری ایلام در سه مرحله قبل ،حین و بعد از وقوع می باشد.که بر اساس نظرات خبرگان و کارشناسان امر، مدیریت بحران سیلاب شهری ایلام در سه مرحله مذکور، وضعیت نامطلوبی داشته است. با توجه به نتایج تحلیل داده های به دست آمده از بخش های کمی و کیفی مقاله ؛ می توان نتیجه گرفت طبق نظرات پاسخگویان در هر دو بخش کیفی و کمی وضعیت نظام مدیریت بحران سیلاب شهری ایلام در سه مرحله (قبل از وقوع بحران، حین وقوع بحران و بعد از وقوع بحران) وضعیت نامناسبی دارد. این نتایج نشان دهنده این موضوع است که اقدامات انجام شده در این زمینه اقداماتی مقطعی در هر سه مرحله وقوع بحران سیلاب بوده و وضعیت نظام مدیریت بحران سیلاب شهری ایلام برمبنای الگوهای سنتی استوار است و فاقد الگوی مناسب علمی است. بنابراین نتایج تایید کننده نظریه پشتیبان مقاله (دیدگاه سنتی در مدیریت بحران) می باشد.

پیشینه و هدف سیل به عنوان یکی از بلایای طبیعی از چالش های اصلی برای کشورهای در حال توسعه است که همراه با تلفات جانی و مالی هر ساله بسیاری از کشورهای جهان را تحت تأثیر قرار می دهد. در ایران نیز سیل به عنوان یکی از حوادث پرتکرار طبیعی است که به سبب برخی دخالت های انسانی در طبیعیت و شهرسازی ناسازگار با عوامل طبیعی سبب بروز خسارات زیادی می شود. بسیاری از شهرهای ایران از نظر روند توسعه فیزیکی با محدودیت های ژئومورفولوژیکی مواجه هستند و همین امر باعث توسعه این شهرها به سمت زمین های نامناسب و سیل خیز شده است. شهر ایلام از جمله شهرهای است که به دلیل همین شرایط به سمت حریم رودخانه گسترش یافته است. مدیریت شهری و ضعف های آن از یک طرف و مدیریت بحران به شیوه سنتی(تکیه بر امداد و نجات پس از بحران) سبب شده است تا در بحران سیل اخیر این شهر تلفات جانی و مالی را متحمل شود. مقاله حاضر با استفاده از نتایج پژوهشهای مذکور و روش آینده پژوهی در پی دستیابی به الگوی مناسب مدیریت بحران سیلاب شهر ایلام است. روش شناسی نوع تحقیق کاربردی و روش بررسی آن توصیفی – تحلیلی و پیمایشی است. برای جمع آوری اطلاعات و شناخت وضع موجود از روش اسنادی و از روش میدانی مبتنی بر پرسشنامه خبرگانی استفاده شده است. در این بررسی ابعاد و شاخص های اثرگذار بر اساس مطالعات نظری استخراج و جهت دستیابی به  هدف و ارائه الگو و سناریو از روش آینده پژوهی از طریق نرم افزار میگ مک استفاده شده است .جامعه آماری شامل خبرگان و کارشناسان مربوط به حوزه سوانح طبیعی و مدیریت بحران از جمله کارشناسان جمعیت هلال احمر، اداره کل مدیریت بحران، شرکت آب و فاضلاب منطقه ای، دانشگاه علوم پزشکی، شهرداری و...  (تعداد 30 نفرحجم نمونه با استفاده از روش دلفی)می شود. محدوده مکانی پژوهش نیز ، شهر ایلام مرکز استان ایلام می باشد. مهمترین ابعاد مورد بررسی در این پژوهش عبارتند از ابعاد طبیعی(نوع خاک، رودخانه های دائمی، توپوگرافی، رژیم بارندگی)، کالبدی(فرسودگی بافت، نوع کاربری زمین، رعایت همجواری ها ، تراکم ساختمانی، نوع بافت شهرو...)، مدیریتی(قوانین شهری ، نظارت بر ساخت و سازها ، مدیریت آبهای سطحی ، مکانیابی کاربری های حساس و حیاتی، رعایت حرایم،، نظام مدون مدیریت بحران، مدیریت شهری واحد، هماهنگی و هم افزایی دستگاههای اجرایی، تخصص گرایی در مدیریت شهری، نظام مستند سازی و انتقال دانش، تحقق مدیریت محلی، تفکیک و تدقیق وظایف بین نهادهای شهری،تخصیص مالی مناسب براساس برنامه)، اقتصادی(مالکیت، درآمد و بیمه)، اجتماعی فرهنگی(تراکم جمعیت، مشارکت عمومی، آگاهی عمومی). یافته ها و بحث مقاله حاضر با از چارچوب مکاتب رفتاری و ساختاری مطابق واقعیت شهر ایلام؛ الگوی مناسب مدیریت بحران سیلاب شهر ایلام را ارائه داده است. با تأکید بر این مکتب ، ابعاد اجتماعی و اقتصادی و شاخص های مربوطه جهت پاسخگویی به سؤال مقاله تدوین شده است . با توجه به مطالبی که ذکر شد می توان اسم دیدگاه مورداستفاده در مقاله حاضر را دیدگاه تدوینی مکاتب ساختاری رفتاری مدیریت بحران سیلاب شهری مطابق با واقعیت گذاشت ؛ زیرا بر اساس واقعیات مکاتب اشاره شده، شاخص های مربوطه جهت دستیابی به الگوی مناسب مدیریت بحران سیلاب شهر ایلام ،تنظیم و تدوین شده است. 36 عامل کلیدی مؤثر بر وضعیت کنونی مدیریت بحران سیلاب شهر ایلام که توسط متخصصین امر وزن دهی شده اند در نرم افزار میگ مک مورد بررسی و تحلیل کمی قرار گرفته است و  با عنایت به عوامل شناسایی شده وضع موجود مدیریت بحران(که سنتی می باشد) ، راهبردهای متناسب با وضعیت موجود مدیریت بحران سیلاب شهر ایلام ارائه شده است. نتیجه گیری خروجی این پژوهش حاکی از آنست که؛ در شهرهای کمتر توسعه یافته ونقاط شهری محروم کشورایران چنانچه وضعیت موجود نظام مدیریت بحران آن سنتی باشد، بر پایه نظریه تدوینی مکاتب رفتاری و ساختاری مطابق واقعیت، می توان به ارائه الگوی مناسب مدیریت بحران سیلاب شهری رسید که نمونه آن شهر ایلام می باشد و مقاله حاضر این امر را تایید نموده و قابل تعمیم به شهرهایی که دارای شرایط مشابه هستند می باشد.

یکی از وظایف مهم برنامه ریزان شهری، شناسایی مکان های مناسب جهت استقرار مراکز بحران می باشد. اما باید توجه نمود که این مهم امکان پذیر نمی گردد مگر آنکه قبل از آن، توان و محدودیت های محیطی منطقه در راستای شناسایی بلایای طبیعی با تاکید بر سیل مورد شناسایی قرار گیرند. به عبارتی تا وقتی که شرایط و موقعیت جغرافیایی که شهر و منطقه بر آن واقع شده اند مورد شناسایی قرار نگیرد نمی توان از اقدامات مدیریتی متناسب با آن منطقه سخن گفت. در این راستا میزان موفقیت و کارایی عملکرد مراکز بحران رابطه بسیار نزدیکی با استقرار و سازمان دهی عنصر مربوطه در موقعیت فضایی و مکانی خاصی دارد که تابع اصول، قواعد و مکانیسم های مشخصی است. عدم رعایت اصول و قواعد لازم در شناسایی مکان های استقرار مراکز بحران نه تنها بازدهی عملکرد آن ها را کاهش می دهد بلکه منجر به بروز آسیب های بیشتر، بی نظمی، آشوب و ... می شود.لذا پژوهش حاضر سعی نموده که با استفاده از معیارهای موثر در این زمینه؛ شامل کاربری بیمارستان، آتش نشانی، فضای سبز، محدوده سیل خیز، پمپ بنزین، فرودگاه، مسیل، معابر، کاربری ورزشی و کاربری مذهبی و با بکارگیری تحلیل سلسله مراتبی و مدل فازی و سیستم اطلاعات جغرافیایی، به رتبه بندی اولویت مکانیابی مراکز بحران نائل و در نهایت با ترکیب کل معیارها با یکدیگر همراه با مشاهدات میدانی به ایجاد پهنه های وسیع اولویت مکانیابی مراکز بحران بپردازد. نتایج تحلیل پهنه های دارای اولویت نشان می دهد که نواحی غربی منطقه مورد مطالعه در مقایسه با دیگر جهات، دارای اولویت بیشتری جهت مکانیابی مراکز بحران می باشد.

موقعیت جغرافیایى شهرهاى ایران بیانگر این امر است که با توجه به قرارگیرى شهرها در مسیر حوضه هاى آبریز مختلف ضرورت پیش بینى هاى لازم براى سیلابها و مدیریت آن احساس مى شود و مى بایست شهرسازان ، برنامه ریزان شهرى و مدیریت شهری، زمین شناسان و جغرافیدانان به بررسى دقیق علل و عوامل ایجاد این بلایاى طبیعى در مناطق شهرى بپردازند. مقاله حاضر که از نوع کاربردی و روش بررسی آن توصیفی – تحلیلی و پیمایشی است به بررسی علل و عوامل موثر در وقوع سیلاب شهر ایلام با استفاده از نرم افزار ایکسپرت چویس پرداخته است. با توجه به شاخص های منتخب(مدیریتی،طبیعی ،کالبدی،اقتصادی و اجتماعی فرهنگی)؛در بین ابعاد اصلی، شاخصهای گروه مدیریتی با وزن 0.343 از نظر صاحبنظران بیشترین اهمیت را داشته است و پس از آن شاخصهای طبیعی و کالبدی در رتبه دوم و سوم درجه اهمیت وزنی قرار دارد. همچنین پرسش شوندگان برای شاخصهای اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی به ترتیب با اهمیت وزنی 0.162 و0.134 کمترین تاثیر گذاری را قائل شده اند.براساس تحلیل داده های به دست آمده در بین شاخصهای ابعاد مدیریتی ، بیشترین اهمیت برای تخصص گرایی با ضریب اهمیت 0.113 و پس از آن مدیریت واحد شهری با ضریب 0.111 دارای بیشترین اهمیت بوده است. نظام مدون مدیریت بحران نیز با ضریب اهمیت0.091 در رتبه سوم این دسته از شاخصها قرار دارد. در انتها نیز شاخص مستند سازی با ضریب اهمیت 0.06 کمترین اهمیت را از نظر کارشناسان داشته است.

بررسی و مطالعه نقاط حادثه خیز در ایران، به سبب فقدان برنامه ریزی مدون در شناسایی و اولویت بندی این نقاط و فقدان بانک اطلاعاتی مناسبی که شناس نامه نقاط حادثه خیز کشور در آن ثبت شده باشد و پس از تأمین اعتبار و اجرای اقدامات اصلاحی داده های آن بهنگام شود، در سطحی پایین و ناکافی قرار دارد؛ در حالی که برای شناسایی و اولویت بندی آن ها نه از  روش های علمی معتبر استفاده می شود نه پس از صرف هزینه و ایمن کردن آن ها میزان اثربخشی و کاهش سوانح در این نقاط ارزیابی می شود. استان البرز با داشتن حدود 407 کیلومتر راه بین شهری از لحاظ طول راه ها دارای کمترین در سطح کشور است و در عین حال به سبب موقعیت استان در شاهراه مواصلاتی غرب، شمال غرب، و شمال کشور مقام اول در ترافیک بین شهری کشور را دارد. بیشترین تعداد متوفیان ناشی از تصادف برون شهری با 58 نفر کشته در هر 100 کیلومتر مربوط به استان البرز است که به رغم دارابودن بیشترین شاخص های سیستم حمل و نقل هوشمند و تعداد نسبی راهدارخانه ها در سطح کشور مقام اول کشته ها در جاده های کشور را به خود اختصاص داده است. در این تحقیق از روش تخمین کرنل از مجموع آنالیزهای فضایی نرم افزار Arc GISاستفاده شده است که از روش های قابل بهره برداری در شناخت مناطق پُرتراکم به شمار می رود. نتایج به دست آمده نشان می دهد محدوده بسیار حادثه خیز استان البرز با طول 3/2کیلومتر در محور چالوس و اتوبان قزوین قرار گرفته است. از مجموع راه های استان 85/11 کیلومتر از راه ها در شرایط حادثه خیز است.

مباحث شهروندی در جهان معاصر از جمله مباحث جذاب محسوب می شود که توجه بسیاری از عالمان اجتماعی و سیاسی را در رشته های گوناگون به خود جلب کرده است. تحولات ساختاری و کارکردی نظام های اجتماعی و سیاسی و ایجاد بسترهای متفاوت در اداره امور شهرها، همچنین ماهیت اسلامی بودن قوانین ایران، نگرش های گوناگونی درباره حقوق و وظایف شهروندی پدید آورده است. هدف پژوهش توصیفی و هم بستگی حاضر، تأثیر مؤلفه های مختلف حقوق شهروندی بر مدیریت شهری در شهر ایلام است. جامعه آماری شهروندان شهر ایلام است که برای نمونه 200 نفر انتخاب شدند. ابزار گردآوری اطلاعات نیز پرسشنامه بود که متناسب با اهداف پژوهش تنظیم شد و پایایی آن به کمک آلفای کرونباخ برای پرسشنامه حقوق شهروندی 75 درصد و برای مدیریت شهری 74 درصد به دست آمد. به منظور بررسی روایی پرسشنامه نیز از روایی صوری استفاده شد که نشان دهنده تأیید پایایی پرسشنامه مورد نظر است. درنهایت مجموعه داده ها به کمک نرم افزار SPSS تجزیه و تحلیل شد. نتایج حاصل پژوهش که به کمک آزمون کلموگروف-اسمیرنوف، رگرسیون و تی تست حاصل شد، نشان می دهد حقوق شهروندی برای افراد متعددی قابل درک و معنادار نیست. همچنین آگاهی از این حقوق می تواند بر مدیریت شهری شهروندان مؤثر باشد.

شهر امروز برآیند نیروهای اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و سیاسی مختلفی است که در فیزیک و هندسه آن بروز و ظهور کالبدی یافته و هر کدام از این نیروها از طریق کُنشگران خود یعنی شهروندان به گونه ای کالبد شهر را تحت تأثیر قرار می دهند؛ پاره ای قانونمند و باضابطه و عده ای فراقانون و بی ضابطه. در این میان مدیریت شهری در راستای اداره بهینه و پایدار شهر بر اساس برنامه های توسعه با چالش های متعددی روبه روست. یکی از چالش های عمده، تخلفاتی است که در حوزه ساخت وساز رایج است و تأثیر شایان توجهی بر پیکره شهر بر جای می گذارد. این تخلفات تحت تأثیر عملکرد و نفوذ نیروهای پیش گفته در حوزه های مختلف متفاوت و متنوع است. این تحقیق با هدف پی بردن به ماهیت این تخلفات و نیز بررسی راهکارهای مدیریتی آن در شهر بابلسر، به عنوان یکی از شهرهای کوچک و ساحلی کشور، پایه ریزی شده است تا ضمن تحلیل روند این تخلفات و بازشناسی علل و عوامل مؤثر بر آن، شناخت بهتری از وضع موجود حاصل گردد و بستری مناسب برای برنامه ریزی های آتی و مدیریت بهینه شهری فراهم آید. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی با بهره گیری از نرم افزارهای GIS است. برای دستیابی به این هدف ابتدا شهر بابلسر به چهار حوزه تقسیم بندی گردید و همه اطلاعات تخلفات ساختمانی بر اساس حوزه بندی استخراج و جدول ها و نقشه های مورد نیاز تهیه و تجزیه و تحلیل شد. نتایج نشان می دهد که بیشتر تخلفات ساختمانی در شهر بابلسر مربوط به واحدهای مسکونی است. مؤثرترین عوامل در بروز تخلفات ساختمانی نقص در قوانین ساختمانی، نبود قوانین بومی، ناهماهنگی مدیریت های مختلف شهری، کمبود تسهیلات برای اقشار کم درآمد، نبود نظارت شبانه روزی در بحث تخلفات ساختمانی و نقصان حمایت های قضایی است.

در سالهای طولانی از بدو پیدایش شهرنشینی تا زمان حال، علی رغم تمام تغییرات ساختاری، شهر همواره با واقعیت هایی همراه بوده است که به عنوان مخاطرات طبیعی قلمداد می شوند. در این میان زلزله یکی از مهمترین و ویرانگرترین مخاطرات بوده است که از دیرباز بشر در پی یافتن راه حلی برای مقابله با آن بوده است ولی تاکنون موفق به دستیابی به دانش فنی مهار زلزله نگردیده است و در واقع بشر در مقابله با زلزله عاجز مانده است. در این شرایط که دیگر بشر با دانش کنونی خود را قادر به کنترل زلزله نمی بیند، اندیشه یافتن راههایی برای کاهش آسیب ها و خسارت زلزله را در سر پروراند. چگونه می توان آسیب پذیری شهرها در مقابل زلزله را کاهش داد؟ تغییر در نحوه استفاده از زمین در شهرها با هدف کاستن آسیبهای ناشی از زلزله یکی از راهکارهای است که نقش موثر آن در مقابله با آسیبهای زلزله به اثبات رسیده است. این موضوع در سه مرحله می تواند مورد ارزیابی قرار گیرد: مرحله اول که زمان آمادگی در مقابل بحران زلزله نامیده می شود، روند آماده سازی شهرها برای مقابله با بحران با آگاهی از وقوع آن است به گونه ای که شهر در حالت آماده باش برای زلزله طراحی و برنامه ریزی شده باشد. مرحله دوم زمان بحران است درست زمانی که شهر در وضعیت بحرانی قرار می گیرد با این تفاوت که با تمهیدات و تغییراتی که در مرحله قبل انجام دادیم یقیناً بایستی حداقل خسارت را انتظار داشته باشیم، و نهایتاً مرحله سوم که زمان بعد از بحران تا بازگشت به شرایط عادی است. این مقاله قصد دارد یکی از مهمترین ارکان آسیب پذیر و در عین حال آسیب رسان شهر یعنی کالبد و ساختار فیزیکی شهر در سه مرحله قبل، هنگام و بعد از زلزله، در جهت دستیابی به شهری ایمن در مقابل زلزله برنامه ریزی قرار دهد؛ بنابراین برنامه ریزی کاربری اراضی شهری با تدوین ضوابط و مقررات منطقه بندی (ارتفاعی، تراکمی و کارکردی) تفکیک اراضی، تخصیص فضاهای کافی برای انواع فعالیت، در نظر گرفتن سازگاری کاربری ها، تعیین حریم نواحی خطرناک، انتقال کاربری های ناسازگار، تدوین ضوابط و مقررات در زمینه تناسب توسعه و نهایتاً پیش بینی شرایط بحران و نیازهای مطرح در آن قادر به کاهش آسیب پذیری مناطق شهری می باشد. با توجه به مطالب ارائه شده در این مطالعه برنامه ریزی کاربری اراضی شهری در شهر ماهدشت به عنوان بررسی موردی از شهرهای مهاجرپذیر تلفات ناشی از بحران زلزله را با توجه به آسیب پذیری آن کاهش می دهد که قابل تعمیم و بررسی در شهرهای دیگر کشور نیز خواهد بود و نهایتاً یکی از مهمترین راهکارها و پیشنهادات ارائه شده در این فصل انتخاب موقعیت مناسب جهت آماده سازی سایتی به عنوان محل اسکان اضطراری و موقت در جوار منطقه آسیب پذیر شهر ماهدشت می باشد. در زمینه اسکان آسیب دیدگان از زلزله در شهر ماهدشت در دو مرحله اسکان اضطرای و اسکان موقت باتوجه به شرایط موجود و استانداردهای مطرح در این زمینه پیشنهاداتی ارائه گردید.

مخاطرات طبیعی یکی از مهمترین عوامل انهدامی سکونتگاه های انسانی شناخته شده اند. بررسی آثار سوانح طبیعی بر سکونتگاه های انسانی، بویژه شهرها از جمله مسائل مهم مورد توجه برنامه ریزان شهری است. کشور ایران به علت موقعیت جغرافیایی خود (قرارگیری بر روی کمربند زلزله جهان (به طور مکرر با وقوع سوانح طبیعی، بخصوص زلزله مواجه بوده است؛ زلزله هایی که با توجه به شدت آنها هرچند سال یک بار ویرانی های انسانی، مالی و فیزیکی به بار آورده است. در این تحقیق سعی شده است آسیب پذیری ناشی از وقوع زلزله در بافت شهری منطقه 11 شهرداری تهران بررسی شود. روش تحقیق مبتنی بر مدل ساده شده AHP است. با استفاده از روش مذکور مشخص شد که بافت شهری منطقه 11 شهرداری تهران بدلیل بالا بودن نسبت واحدهای مسکونی کم دوام به کل واحدهای مسکونی، نسبت واحدهای مسکونی بالای 30 سال به کل واحدهای مسکونی، نسبت مساحت قطعات مسکونی زیر 100 متر به کل قطعات مسکونی، طول معابر کمتر از 4 متر نسبت به سطح محله، تراکم جمعیتی و تراکم واحد مسکونی بالا، آسیب پذیر است و این آسیب پذیری در جنوب منطقه به بالا ترین حد خود می رسد؛ به طوری که بالاترین میزان آسیب پذیری به ترتیب مربوط به محلات 19و 18 و15 و12 و 16 و 13و 17و 11و 8 است. پس از مشخص شدن آسیب پذیری منطقه، در پایان این تحقیق نتیجه ارایه شده است.