یدالله جلالی پندری

«خلاقیت» در ادبیات تطبیقی عبارت است از تفاوت بین تقلید کردن و تأثیر پذیرفتن و نویسنده خلاق به کسی گفته می شود که از آثار دیگران الهام بگیرد و آنچه را که از دیگری وام گرفته، در ساخت اجتماعی و فرهنگی جامعه خود به شیوه ای نو بپروراند. بومی کردن یا «از آنِ خود کردن» مضامین ادبیات سایر ملت ها، نه تنها امری مذموم نیست بلکه نقش مهمی در غنی کردن ادبیات ملی ایفا می کند. شباهتی که در طرح و پیرنگ دو رمان «شوهر آهو خانم» (1340) نوشته علی محمد افغانی و «خواهر کاری» (1900) نوشته تئودور درایزر دیده می شود، مقایسه این دو اثر را در ادبیات تطبیقی ممکن می-سازد. این مقاله بر این باور است که افغانی در نگارش رمان شوهر آهو خانم، از اولین اثر درایزر تأثیر مستقیم پذیرفته و طرح و روایت این رمان آمریکایی را در بافتار فرهنگی و اجتماعی ایران بومی کرده است. باوجود نقاط اشتراکی که در طرح روایی و شیوه شخصیت آفرینی این دو رمان، به ویژه دو شخصیت «هما» و «کاری» دیده می شود، تفاوت هایی نیز در این دو اثر وجود دارد که بیشتر به تفاوت در شرایط اجتماعی و فرهنگی نویسندگان آن ها مربوط می شود. در یک برآیند کلی می توان گفت افغانی در تأثیرپذیری از درایزر خلاقانه عمل کرده و مضامین یک رمان آمریکایی را به شکلی نو در بافت ادبی و فرهنگی جامعه خود، بازآفرینی کرده است.

این نوشتار به تحلیل محتوایی و ساختاری نقیضه های شاعر طنزپرداز معاصر، ناصر فیض، در چهار مجموعه شعر طنزآمیز  او («املت دسته دار»، «نزدیک ته خیار»، «فیض بوک» و «فیضاً له») پرداخته است. نگارندگان بر آن بوده اند تا تعریفی دقیق از نقیضه ارائه دهند و بر اساس آن کوشیده اند نقیضه های ناصر فیض را واکاوی نمایند. در زمینه محتوایی نقیضه های فیض ضمن خنداندن مخاطبان و بهره گیری از عناصر طنزآمیز، انتقادهایی را در حیطه مسائل اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی، فرهنگی و سیاسی مطرح ساخته است. در زمینه ساختاری، نقیضه های فیض با اعمال قواعدی در قلمرو زبان، موسیقی، معنا و تصویر، ناسازگاری هایی را پدید آورده است که با ساختار نقیضه ها همسویی دارد؛ به عنوان مثال، شاعر در ساختار زبانی از طریق واژه سازی، بازی زبانی، جمع الجمع سازی، عامیانه نویسی و ... مهارت های خود را نشان داده است. در زمینه موسیقی شعر، با برهم زدن قواعد معمول در وزن و قافیه و ردیف، فضای متناسبی را پدید آورده؛ به لحاظ معنایی دست به آشنایی زدایی زده و در عرصه خیال پردازی، تصاویری طنزآمیز و کاریکاتوروار خلق کرده است.

شاعران سبک خراسانی به عینیت گرایی علاقه نشان داده اند؛ چنانکه شعر ایشان را می توان مظهر «وقایع تاریخی» و «شخصیّت های مؤثّر» آن عصر دانست. فرّخی سیستانی و منوچهری دامغانی بخش عمده زندگی و فعّالیت شاعرانه خویش را در عهد غزنویان طی کردند. برغم آنکه این دو شاعر در سلسله ای واحد و با فاصله زمانی کوتاه، هر دو به سبک خراسانی شعر می سرودند، در شعر ایشان، علاوه بر شباهت های طبیعی در امر واقع نگری که شاهدی بر ادامه نوع خاصّی از رفتارهای اجتماعی است، تفاوت هایی ملاحظه می شود که کمتر مورد توجّه محقّقان واقع شده است؛ به خصوص، تفاوت در توصیف جزئیّات شخصیّت ها و رخدادها که حاصل نوع نگرش شخصی شاعر، زندگی پیشین او قبل از ورود به دربار و برخی ضروریات زمانه است. علاوه بر این، تأمّل در دلایل وصف ممدوحان و مغضوبانی که گاهی رابطه مستقیمی با شاعر ندارند، بلکه تحت تأثیر پسند ممدوح و حتّی انحلال هویّت مدّاح در ممدوح به شعر وارد شده اند، نشان می دهد که صدور احکام کلّی در مورد واقع نگری شاعران خراسانی چندان دقیق نبوده است. از دیگر یافته های این تحقیق، تأثیر برخی مسائل، از جمله حبّ و بغض ها بر واقع نگری و تضعیف آن است، به نحوی که در چنین مواردی لازم است تا محقّقان از طریق تفسیر، تأویل، قیاس و سایر ابزارهای پژوهشی، چیزهای واقعی را از آنچه تحت تأثیر احساسات شاعر به واقعیّت اضافه شده، تفکیک کنند.

هم زمان با مشروطیت، اندیشه مادی گرایی در آثار برخی از اندیشمندان آن روزگار، مانند میرزا ملکم خان و...، راه یافت و بعد از وقوع انقلاب کمونیستی در شوروی، این اندیشه با آرمان خواهی روشنفکران ایران در باره آزادی و عدالت همراه گشت. با نفوذ حزب توده در ایران، اندیشه مادی گرا به عنوان تفکّری مترقّی، در میان شاعران رواج بیشتری یافت. اندیشه مادی گرا، پیوند انسان را با دین، کم رنگ ساخته و اندیشه های غیرالهی برگرفته از اومانیسم، مارکسیسم و اگزیستانسیالیسم را جایگزین آن می کند. مهم ترین شاخص این نوع اندیشه را می توان درنوع نگاه و باور شاعران به خدا ، دین، انسان، طبیعت، جامعه، دیالکتیک تاریخی، ناامیدی و پوچ گرایی دانست. احمد شاملو (1304-1379) شاعر و ادیب معاصر، اندیشه مادی گرایی را در اشعارخود بیان کرده است. افق انتظارِ غالب در شعر شاملو از نوع افق انتظار مادی است. در اندیشه او زنجیره تکامل، دیالکتیک ماده و روح   به   دیالکتیک انسان، طبیعت، تناسخ و...   شکل گرفته و جایگزین اندیشه خداباور شده است.

بحرالمعانی اثر محمد بن نصیرالدین جعفر مکّی حسینی، عارفی از خطّه هندوستان است. این اثر مجموعه سی و شش مکتوب عرفانی است که در قرن نهم هجری، خطاب به شخصی به نام «ملک محمود شیخا» به رشته تحریر درآمده است. مهم ترین ویژگی کتاب بحرالمعانی نگاه تأویل گرایانه او نسبت به آیات قرانی است. اگرچه این ویژگی میان تمام متون عرفانی مشترک است، ولی اگر آیات قرآنی و تأویل های محمد حسینی را از این متن برداریم نود و پنج درصد مطالب کتاب از بین می رود و فقط آن قسمت هایی که به شرح سفرهای خود و معرفی اولیای الهی و اقطاب روزگار خود پرداخته است، باقی می ماند. پس می توان گفت که بنیان بحرالمعانی بر آیات قرآن استوار است و نگرش مؤلف به قرآن نیز نگاهی تأویلی است؛ به نحوی که هیچ آیه ای از قرآن در معنای ظاهر آن به کار نرفته است. در بحرالمعانی نه تنها آیات قرآنی، بلکه احادیث نبوی و حتی بعضی داستان ها در معرض تأویل، واقع شده است.   یکی از داستان هایی که به صورت مجزا و مفصل به آن پرداخته شده داستان موسی (ع) و خضر (ع) است. محمد حسینی به تک تک عناصر این داستان نگاه تأویلی داشته و مانند سایر عرفا این داستان را تمثیلی از سیر و سلوک عرفانی می داند. او مهم ترین نکات داستان را با استناد به آیه های قرآنی و احادیث نبوی توضیح و تفسیر می کند؛ به گونه ای که «مجمع البحرین» را به دریای محبّت و دریای بشریت، ماهی را به رزق روحی، کشتی را به کشتی هدایت، سوراخ شدن کشتی را به رخنه ضلالت عشق، ملِک را به شیطان، غلام را به نفس، دیوار را به دیوار شریعت، گنج را به گنج حقیقت، دو یتیم را به حضرت محمد (ص) و علی (ع) تعبیر کرده است. او بعد از تأویل این داستان، همانند وداع خضر با حضرت موسی، با مخاطب خود وداع می کند و کتابت مکتوبات عرفانی خود را پایان می دهد. در این مقاله کوشش شده است تا نگاه تأویل گرایانه محمد حسینی نسبت به این داستان رمزآلود و تمامی نکات موجود در آن، مورد بررسی و پژوهش قرار گیرد.

از هیچ سوی نه چراغی، نه قبسی موسی وار ره می سپرم با ایمان به رسالتی که در دل دارم و کتاب عشقی که در کف. چهاردهمین گزینه از اشعار شاعران معاصر که انتشارات مروارید از سال 1362 تاکنون بتدریج به انتشار آنها پرداخته، به گزینه اشعار موسوی گرمارودی اختصاص یافته است. در تدوین این گزینه دو شیوه اعمال گردیده که آن را از شیوه سایر گزینه های «مروارید» متمایز ساخته است: نخست آنکه در گزینه هایی که از شاعران زنده معاصر انتشار یافته، انتخاب اشعار به عهده خود شاعران بوده است اما این گزینه با انتخاب و سلیقه آقای بهاءالدین خرّمشاهی تهیه شده است، دوم آنکه: در هر 13 گزینه قبلی، ترتیب انتخاب اشعار بر اساس ترتیب انتشار کتاب های شعر شاعران بوده و در واقع طبقه بندی تاریخی در آنها اعمال می شده تا سیر تدریجی کمال هنری شاعر نشان داده شود. اما این گزینه بر اساس قوالب شعری تدوین یافته و آقای خرّمشاهی اشعار انتخابی خود را در هفت بخش به این ترتیب آورده است: 25 شعر آزاد، 4 شعر نیمائی، 8 غزل، 4 قطعه، 2 چکامه، 2 مثنوی و 3 رباعی.    

سعدی شیرازی شاعر غزل سرای قرن هفتم است که در تکامل غزل نقش بسیار چشمگیری دارد. شاعر از زبان عاشق روایتگر حالات و سخنان معشوق است. همام تبریزی، عماد فقیه کرمانی و ناصر بخارایی سه شاعر بسیار تأثیرپذیر از سعدی و برخاسته از سه ناحیه مختلف با لهجه های گوناگون اند. دلیل انتخاب این شاعران، تأثیرپذیری از شیوه سعدی و میزان توفیق شان در این تأثیرپذیری بوده است. مسأله اصلی پژوهش یافتن پاسخ برای این پرسش هاست که چگونه سخنان معشوق در غزل های سه شاعر مذکور انعکاس یافته است؟ تفاوت ها و شباهت های بیان آنها در نقل سخنان معشوق چیست؟ بر این اساس، با استفاده از روش تحلیلی-توصیفی و بهره گیری از منابع کتابخانه ای سخنان معشوق طبقه بندی و تحلیل شده است. نتیجه بررسی ها آشکار نمود که معشوق سخنور غزل با زبان غمزه و زبان بدن سخن می گوید و زمانی با کلام و یا نوشتن نامه، با شاعر گفتگو می کند گاه شاعر کلام او را ساده بیان می کند زمانی به کلام او اطناب می بخشد. مخاطب اصلی سخن معشوق، عاشق است و گاه عناصر زمینی و آسمانی مورد خطاب اویند. عاشق طالب وصال است و معشوق خواهان فراق زمانی عاشق با معشوق موافق و گاهی ناموافق است. شاعر جهت بزرگداشت معشوق با لوازم صورخیال به مزّین کردن کلام او می پردازد.