حمید عطایی نظری

مسئله اصلی پژوهش حاضر بازشناسی و معرّفی تقریری ابتکاری از برهان صدّیقین برای اثبات وجود خداوند است که از سوی یکی از متکلّمان امامی به نام نصیرالدّین کاشانی حِلّی مطرح گردیده ولی تاکنون مورد توجّه کافی قرار نگرفته است. در این مقاله با بهره گیری از روش توصیفی _ تحلیلی تقریر مزبور از برهان صدّیقین معرّفی و بررسی می شود. شناسایی استدلال های مختلفِ برگرفته از تقریر ابتکاری کاشانی از برهان صدّیقین در تاریخ کلام امامیّه و تبیین دامنه اثرگذاری این تقریر بر براهین خداشناسی سایر متکلّمان امامی و نیز نفی انتساب تقریر مذکور به خواجه نصیرالدّین طوسی، از جمله نتایج و یافته های مقاله پیش روست.

سَیّد مرتَضی (د: 436 ھ. ق.)، ملقّب به «عَلَم الهُدی» بی تردید یکی از چند دانشمند مکتب ساز و جریان آفرین در طول تاریخ تشیّع بوده است که در تکوین و تکامل علوم دینی مختلف در مذهب امامیّه تأثیری بسزا داشته. با وجود آثار و پژوهش هایی که تاکنون درباره برخی از نگاشته ها و جوانب فکری وی منتشر شده است، همچنان کمبودهای فراوانی در این خصوص محسوس است و برای شناخت همه جانبه و دقیق از آثار و آراء شریف مرتضی در علوم مختلف باید تحقیقات و تدقیقات بس افزون تری صورت گیرد. به تازگی گامی بلند به منظور معرّفی نوشته های شریف مرتضی و دست نوشت های آنها برداشته شده است و تک نگاشتی شایسته و ارزنده در این زمینه انتشار یافته که در مقاله حاضر به برشماری برخی از وجوه اهمّیّت آن پرداخته می شود. کتاب کلان دوجلدیِ بازشناسی آثار و اندیشه شریف مرتضی در زمینه تاریخی آنها که به قلم دو استاد دانشور و برجسته مطالعات اسلامی، آقای حسن انصاری و خانم زابینه اِشمیتکه نگاشته شده است را باید مفصّل ترین کتابی قلمداد نمود که به زبان انگلیسی درباره عالمی امامی به رشته تحریر درآمده است. هدف اصلی از تألیف این اثر تدوین یک کتاب شناسیِ تا حدّ امکان جامع برای کتابها و رسائل شریف مرتَضی و معرّفی نسخه شناسانه مکتوبات او و نیز بررسی دست نوشت های آثار وی با رویکرد تاریخی و تبارشناسانه است. در این اثر همچنین، سیر کتابت و انتقال و تداول نوشته های سَیّد مرتَضی و دست نویس های آنها در ادوار مختلف مورد بحث قرار گرفته است.

متون علمی کهنِ دانشمندان مسلمان میراث و یادگاری است نفیس و سودمند که باید با ویراست هایی صحیح و دقیق در دسترس دانش پژوهان قرار گیرد. بسیاری از ویراست هایی که تاکنون از این دست متون ارائه شده است، فاقد ویژگی ها و معیارهای معروفِ تصحیح انتقادی و عالمانه است و در نتیجه، شمار زیادی از این آثار به نحوی نامطلوب و نااستوار و گاه آکنده از اغلاط گوناگون به چاپ رسیده است. این ویراست های عیبناک، واجد اعتبار و لایق اعتماد نیست و استناد به آنها در تحقیقات، پیامدهای ناگواری دارد. در مقاله حاضر، پس از برشماری پاره ای از اصول و معیارهای کلّیِ ویراست های انتقادی و بازنمودن مهم ترین وجوه تمایز آنها از تصحیح های غیر انتقادی، ویراستی غیر علمی از شرح اشاراتِ سراج الدّین اُرمَوی (د: 682 ه .ق.) معرّفی و ارزیابی می شود. این بررسی و سنجش، نمودار آن است که چاپ شیخ عمّار التمیمی از شرح اشاراتِ اُرمَوی ویراستی است مغلوط و معیوب که هیچ یک از اصول و قواعد تصحیح انتقادی متون در آن به طور کامل و دقیق رعایت نشده است و از این رو کتاب مهمّ مزبور باید دوباره از نو تصحیح و منتشر شود.

سلسله مقالاتی که زیر عنوان «اِشارات و تَنبیهات» منتشر می شود مجالی است برای طرح و تحریر جستارهای گونه گونِ انتقادی و کتابگزارانه و تُراث پژوهانه که هر یک از آن جستارها نوشتاری است کوتاه و مستقل در باب موضوعی مشخّص و ممتاز. بخش ششم از این مقالات مشتمل است بر سه نوشته در حوزه دانش کلام. در یادداشت نخست، شرحی جدید و نفیس بر کشف المرادِ علّامه حلّی معرّفی شده است. در مقاله دوم، به نکته ای در خصوص نحوه نگارش و خوانش نام «اِباضیّه» اشارت رفته است، و در نوشتار سوم، ویراستی از متنی کوتاه از نصیرالدّین کاشانی حِلّی در تقریر دو برهان ابتکاری بر اثبات وجود خدا و وحدت واجب الوجود ارائه گردیده است.    

قطب الدین ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین مقری نیشابوری یکی از متکلمان نامدار امامیه در قرن ششم هجری و از پیروان مکتب کلامی شریف مرتضی (د: 436 ه .ق) موسوم به «مکتب بغداد متأخر» بوده است. از وی دو نگاشته ارزشمند کلامی با نام های الحدود و التعلیق به یادگار مانده است که هر یک از آنها از جهاتی واجد اهمیت بسیار است. کتاب الحدود اصطلاح نامه ای کلامی است که نیشابوری در آن به تعریف و تبیین اصطلاحات کلامی رایج در متون کلامی معتزلی بر بنیاد تعالیم مکتب معتزلی بهشمی پرداخته است. در مقاله حاضر، پس از بیان مقدماتی کلی در باب انواع اصطلاح نامه ها و اشاره به نقش آنها در دستیابی خوانندگان به فهم درست از عبارات و سخنان نویسندگان متون مختلف علوم اسلامی، احوال و آثار کلامی مُقرّی نیشابوری بررسی می شود. افزون بر اینها، نکاتی در خصوص ساختار و محتوای کتاب الحدود بیان می گردد و ویراست انتشاریافته از این اثر مورد سنجش و نقد قرار می گیرد. این ارزیابی نمودار آن است که ویراست یادشده از کتاب الحدود مشتمل است بر اغلاط و خطاها و افتادگی های چشمگیری که موجب نااستواری و بی اعتباری آن شده است و ضرورت ارائه چاپی منقح و محقق از آن را فرایاد می آورد.