فرحناز کهن

همدان در طول تاریخ همواره پذیرای اقوام و گروه های مختلف قومی و مذهبی بوده که اهل تصوف از قدیمی ترین آنها به شمار می رود. این شهر در دوره قاجاریه به دلیل موقعیت طبیعی و جغرافیایی خود در غرب ایران و نزدیکی به مسیرهای ارتباطی، مورد توجه گرو ههای صوفیانه قرار گرفت. افزایش جمعیت صوفیان در این دوره و گسترش فعالیت های آنان منجر به برخی انشعابات و برخورد با دیگر گروه ها گردید، هرچند بسیاری از این وقایع و حوادث این گروه در این دوره، متأثر از سیاست های حاکمان قاجاری و خاندان های حاکم محلی بود. لذا نگارندگان در پژوهش حاضر در تلاش هستند تا در یک رویکرد توصیفی و تحلیلی به بررسی جایگاه تصوف همدان در دوره قاجاریه و فرق و انشعابات آن بپردازند. یافته های پژوهش حاکی از آن است که تصوف و فرق صوفیانه همدان در این دوره، علی رغم برخی وقایع و حوادث، یکی از دوران های پررونق خود را تجربه کرد که افزایش جمعیت و نفوذ صوفیان در این دوره خود گویای این واقعیت است.

هدف: بررسی وضعیت ساختمان و تجهیزات، روش های گسترش مجموعه، ساماندهی کتاب، و انواع کتابخانه ها در عصر سامانی است. روش/رویکرد پژوهش: روش پژوهش تاریخی است و داده های آن با استفاده از مرور متون و منابع کتابخانه ای گردآوری و تحلیل شده است. یافته ها: کتابخانه ها از مهم ترین نهادهای فرهنگی در عصر سامانی به شمار می آیند و به انواع کتابخانه های سلطنتی، عمومی، مدارس، و مساجد تقسیم می شدند. مجموعه آنها بیشتر از طریق وقف، استنساخ، ترجمه، تألیف، و اهدا تأمین می شدند. در این نهادها که مکانی پژوهشی و آموزشی، از طریق تجمع علما و دانشمندان، به شمار می آمده است می توان کارکردهای اصلی حرفه کتابداری را مشاهده کرد. نتیجه گیری: با توجه به شکوفایی و عظمت کتابخانه های مختلف، گسترش مداوم مجموعه ها، استفاده فراوان از منابع آنها، داشتن مراجعان دانشمند و عالم، و اداره نظامند این کتابخانه ها توسط هیئتی متشکل از مدیر، خازن، و کتابدار، اغراق نیست که شرق شناسان با وجود همزمانی این دوران با قرون وسطی در مغرب زمین، آن را ""رنسانس فرهنگی"" ایران نامیده اند.

طبقات اجتماعی، به عنوان واقعیتی عینی و ملموس در طول تاریخ، همواره مورد توجه متفکران و اندیشمندان بوده است که برخی از آن ها به تبیین قشربندی و برخی شاخص های آن را در آثار خود منعکس ساخته اند. یکی از این دوره های تاریخی، دوره سامانیان است. سامانیان به عنوان یک نظام قدرتمند توانستند یکپارچگی، وحدت ملی و فرهنگی خاصی در بین ایرانیان به وجود آورند و به شیوه هایی مدبرانه حکومت کنند و بزرگترین رنسانس فرهنگی و اجتماعی را پس از اسلام در ایران به وجود آورند. هدف اساسی پژوهش حاضر، بررسی نظام طبقات اجتماعی و روابط آن ها با یکدیگر در ماوراء النهر و خراسان و دیگر نواحی تحت حکومت سامانیان است. این تحقیق از نوع تحقیقات تاریخی است که به روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته و داده‌های آن با روش اسنادی و به کمک ابزار یاداشت برداری انجام پذیرفته است. یافته های پژوهش نشان می دهد. قشربندی جامعه سامانی از همان آغاز، مبتنی بر شایستگی و شأن درخور افراد بود. دانشمندان در برابر امیران سامانی مجبور به زمین بوسی نبودند. در این عصر با از بین رفتن فاصله قشرهای اجتماعی و نفوذناپذیری آن قشر، جامعه ای بدور از فرهنگ کاستی بوجود آورد، و با این تحول زمینه هر گونه فعالیت و شکوفایی استعدادها فراهم گشت. در این تحقیق علاوه بر اقشار اجتماعی به پوشاک در عصر سامانی و پوشاکی که اقشار اجتماعی مختلف استفاده می کردند نیز پرداخته شده است.

نهادهای آموزشی از جمله نهادهای بنیادی جامعه به حساب می آیند. اهمیت نهادهای آموزشی در تأثیرگذاری بر تمدن ها بدان حد است که بدون نهادهای آموزشی، هیچ تمدنی راه به جایی نخواهد برد. از این رو، دانشگاه ها، حوزه های علمیه، مدارس، پژوهشگاه ها، مراکز تحقیقاتی و ... کانون انباشت علم برای تمدن سازی محسوب می شوند. سرزمین پهناور ایران، از سال های دور به دلیل موقعیت ویژه جغرافیایی، از کانون های اصلی علم و فرهنگ به شمار می رفت. در دوران اسلامی که سرزمین ایران، به مدت چندین قرن، پیشتاز و پرچم دار فرهنگ و تمدن اسلامی بوده است، فراوانی مراکز آموزشی از جمله مساجد، مدارس، خانقاه ها، بقاع، .... در اغلب شهرهای ایران، مبین گسترش چشمگیر علم و دانش و وجود هزاران عالم و دانشمند و دانشجویان علاقه مند بوده است. هدف مقاله حاضر، بررسی نقش نهادهای آموزشی در گسترش علم و دانش در دولت امیران سامانی (خراسان بزرگ) است. این پژوهش از نوع تاریخی است که به روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته و داده های آن با استفاده از نظام کتابخانه ای، جستجو در منابع و یاداشت برداری انجام پذیرفته است. بررسی ها نشان می دهد که نهادهای آموزشی جزئی از فرهنگ هر جامعه هستند که جامعه عصر سامانیان نیز از این قضیه مستثنی نبوده است. دوره سامانیان، دوران رشد تفکر عقلی و فلسفی است. رویه ملایم و جهان بینی خاص امیران سامانی و احترامی که نسبت به شعرا، علما و دانشمندان داشتند، باعث شده بود که قلمرو حکومتشان مرکز علم و دانش، ادب فارسی، علوم و هنرهای مختلف گردد. مراکز آموزشی در عصر سامانیان از یک سو، استادان و دانشجویان را پیرامون هم گرد می آورد و از سوی دیگر، ابزار پژوهش و بحث علمی را فراهم می ساخت. سامانیان با افزایش مراکز آموزشی، بسیار کوشیدند آموزش و پرورش را همگانی کرده تا آموزش مختص یک طبقه خاص نشود. به همین منظور، مراکز بسیاری مسؤولیت ترویج آموزش و پرورش را بر عهده گرفتند تا همه مردم بتوانند به راحتی علوم عصر خود را فرا گیرند. نوشتار حاضر تلاش دارد این نهادهای علمی را معرفی و نقش آنها در پیشرفت علم و دانش را در عصر سامانیان بیان کند.

هدف از پژوهش حاضر بررسی عوامل تأثیرگذار در شکل گیری رنسانس فرهنگی در دولت سامانیان است. این پژوهش به روش تاریخی صورت گرفته و داده های آن با استفاده از نظام کتابخانه ای، جستجو در منابع و یادداشت برداری انجام پذیرفته است. یافته ها پژوهش نشان می دهد زمینه مساعد برای تکاپوی خلاقیت ذهنی، عامل اصلی فراخی دامنه پیشرفت های علمی و ادبی در دوران سامانیان است و چنین زمینه ای خود محصول عوامل بنیادی است که وجود آنها در هر دوره ای موجبات تعادل فرهنگی و ارتقای سطح اندیشه و دانش را فراهم می آورد. سیاست و حکومت، خردباوری و انسان گرایی، ارج نهادن امیران سامانی به دانش، فرهنگ و احیاء زبان فارسی، وجود امراء و حاکمان و وزیران علم پرور و دانش دوست، وجود مراکز گسترده تعلیم و تربیت در شهرهای بزرگ خراسان، پیشرفت های هنری، وقف کتاب و کتابخانه های وقفی، آزاداندیشی و آزادمنشی امیران سامانی و تسامح به ملل و مذاهب مختلف، باعث شد در دربار آنان پیروان ادیان و مذاهب به آزادى زندگى و کار مى کردند و هیچ کس در دوران سامانیان با سخت گیری هایی که در دوران غزنویان و سلجوقیان پدید آمد، روبه رو نگردید. رویه ملایم و جهان بینی خاص این خاندان و احترام عامی که نسبت به شعرا، علما و دانشمندان داشتند، باعث شده بود که قلمرو حکومت شان مرکز عمده دانش و ادب فارسی و علوم و هنرهای مختلف و نیز پایگاه اهل علم و ادب و هنرمندان حرف مختلف هم چون سفالگری، فلزکاری و ساختن ظروف، گچکاری، گچبری و سنگ تراشی گردد. که همه این ها از عوامل مهم بر ایجاد و توسعه علم و دانش در قلمرو سامانیان است و سبب شد که آوازه محیط علمی سامانیان باعث مهاجرت برخی از دانشمندان به قلمرو آنان شد.