یدالله قائم پناه

چنان که اهل لغت بیان داشته اند، شریعت از ریشکه «شرع» است و «شرع» یعنی راه روشن و «شریعت» که بر راه و رسم الهی دلالت می کند، در حقیقت معنی اصطلاحی شریعت است. شریعت را از آن جهت شریعت گفته اند که در واقع چون شریعکه آب است. بر این پایه واضح است که طالب آب برای استفاده از آب ناگزیر است از شریعه وارد شود. دین هم چنین است؛ چه این که برای ورود به دینی باید شریعت آن دین را پذیرا بود. نتیجه این که برای ورود به اسلام هم باید شریعت اسلامی را پذیرا بود و به تکالیف آن عمل کرد وگرنه مسلمانی معنا ندارد؛ لکن در عرصکه ادبیات فارسی به ویژه بخش عرفانی آن ما به دو شریعت بر می خوریم یکی شریعت عارفانه و دیگر شریعت دینی و نظامی از جمله سخن سرایان زبردست است که در اشعار خود به هردو شریعت توجه نموده و متناظر با هر دو درّ کلام سفته؛ لذا در این مقاله سعی شده ابیات ناظر بر هر یک از شرایع دینی و عارفانه را از کلیات خمس نظامی انتخاب و استخراج کرده و از باب ایضاح مطلب فرادید خوانندگان آوریم. لذا با توجه به آن که نظامی یکی از مهم ترین سرایندگان پیشگام در ادبیات داستانی و عرفانی محسوب می شود، اهمیت مطالعه این نوشتار را دو چندان می کند.

معرفت شناسی یا (Epistemology) مبحثی تاریخی است و قدیمی که امروزه در شکل تازه تری رواج یافته و غیر از عرصه های دینی، زمینه های اجتماعی و اقتصادی را نیز دربرگرفته است. مقصود از این اندیشه، آشتی بخشی بین کثرت ها و اختلافات و در عین حال ایجاد وحدت است. در این اندیشه اولاً این که حقایق را متکثر معرفی می کنند و ثانیاً آنکه حقیقت را واحد و راه های رسیدن به آن را متعدد و متکثر می دانند. آن چه که چندی است در جامعکه ایران به نام پلورالیزم یا تکثرگرایی رواج یافته. در این مقاله، با توسل به تحلیل داستانی معروف به «داستان فیل» در مثنوی مولانا، با نکات مهم این اندیشه نیز آشنا می شویم. نکتکه مهمی که در داستان وجود دارد این است که: هیچ کس تصویر کلان فیل را ندیده است. ضمناً هیچ کدام از آن افراد، دروغ بافی نمی کند و حرف نادرستی نمی زند؛ بلکه تنها بخشی از فیل را لمس و درک کرده است. مولانا در این داستان از فضل و فضیلت سخن می گوید و با تمثیلی زیبا مقام دانش معنوی را می ستاید و هم چنین از آرمان ها و آرزوهای انسانی گفت و گو می کند. عمق دیدگاه جلال الدین در نشان دادن حقایق درون آدمی، به حدی است که گویی اقیانوس های متلاطمی از حقایق و مسایل است که در پیش چشم مخاطبانش خودنمایی می کند! مولانا ژرف ترین و والاترین دقایق عرفانی را مانند شراب کهن در جام داستان می ریزد و ساقی وار آن را به جرعه نوشان عرفان تقدیم می نماید. داستان برای مولوی به منزلکه ظرف و پیمانه است و محتوای داستان هدف او در عرصه های اخلاق و معرفت شناسی است. مولانا در خلال داستان ها، نظریات خویش را بیان می نماید و خواننده را می برد: «آنجا که خاطر خواه اوست».خلاصه در داستان فیل مهم ترین اندیشکه مولانا در دو بیت مثنوی گنجانده شده که عبارتند از: 1. «از نظرگاه است ای مغز وجود/ اختلاف مؤمن و گبر و جهود؛ 2. «بل حقیقت در حقیقت غرقه شد/ زین سبب هفتاد بل صد فرقه شد».

خواجه نصیرالدین طوسی از اندیشمندان بزرگ جهان اسلام است که به سبب هم عصری با دورکه انحطاط، مغفول ماند و قدر و منزلت او به نحو شایسته مورد کاوش قرار نگرفت. این موضوع در مورد فانی کشمیری به مراتب با شدت و حدت بیشتری نمود دارد. کتاب اخلاق عالم آرای یا اخلاق محسنیِ ملامحسن فانی کشمیری در نسخه های بسیار معدود انتشار یافته است و اغلب اساتید و صاحب نظران از وجود این کتاب اطلاعی ندارند. گمنامی و بی نامی اخلاق محسنی فانی کشمیری، سبب گردیده است تا تحقیقات و مطالعات بسیار اندکی پیرامون آن صورت پذیرد. هدف از این مطالعه بررسی و مقایسه تطبیقی محتوای اخلاق محتشمی و اخلاق محسنی تألیف ملا محسن فانی کشمیری است. این تحقیق به روش کتابخانه ای صورت پذیرفته است. یافته های این تحقیق نشان می دهد که در هر دو کتاب یاد شده، بر محور مضامین و مفاهیم اخلاقی مشابه و مشترکی سامان گرفته است. در هر دو کتاب علاوه بر آیات الهی در قرآن کریم و احادیث و روایات اسلامی از معصومین به ویژه از پیامبر اسلام (ص) اشارات مستقیم و غیرمستقیم به دیدگاه های افلاطون و ارسطو شده و نیز منابع مشترک مورد استفاده قرار گرفته شده است. نیز در عین وجوه شباهت بین این دو کتاب، وجوه افتراقی هم فراوان است. از جمله ستایش های بیش از اندازه و اغراض آمیز فانی کشمیری از برخی شخصیت ها که شأنی برای مدحی چنان نداشته اند و این موضوع در اخلاق محتشمی به چشم نمی آید و یا حداقل کمتر مشاهده شده است. علاوه بر این متن اخلاق محتشمی از روایی و روانی بیشتری برخوردار بوده؛ حال آنکه کتاب فانی کشمیری دارای متنی به نسبت ادبی و دشوارتر است.

ابوریحان نابغکه بزرگی است که مانند بسیاری از نوابغ در عرصه های مختلف پژوهش و تحقیق نقش و ردّ پای پایدار و پر ثمر دارد. وی با تحقیقات علمی خود در حوزه های گونه گون علوم اثرگذار بوده و در حوزکه علوم انسانی هم به حدّ کافی تأثیر گذاشته و بدین سبب از جانب نویسندگان و شارحان عرصکه ادب فارسی مدام اکرام شده و شأن و منزلتش پیش چشم شاعران و شارحان مدّ نظر و التفات قرار گرفت. نگارنده در این نوشتار گوشه ای از جایگاه و منزلت ابوریحان را که در ادب فارسی بازتاب داشته (اگر چه به اجمال) به تحریر آورده و برای علاقه مندان و خوانندگان این قسم از مطالب آفتابی کرده است. روش کار در این نوشته با بهره گیری از کتابخانه و تحلیل داده های گردآوری شده، صورت گرفته است.