پیمانه صالحی

ثبت و ضبط تاریخ زنان با بهرهمندی از روش پژوهشی تاریخ شفاهی در اروپا و آمریکا، داده هایی را پدید آورد که هم مکمل اسناد مکتوب محسوب میشوند و هم ب عنوان منابعی جدید و منحصر به فرد به جریان تاریخ نگاری یاری میرسانند. تاریخ شفاهی زنان با رویکردی جامعه گرا و مردمی، هم از سوی طرفداران حقوق زنان مورد توجه واقع گردید و هم بهعنوان گرایشی بین رشته ای از درون گروه های تاریخ، علوم اجتماعی و مطالعات زنان متولد شد و رشد کرد. این رشته جدید از معارف انسانی در طول پنج دهه حیات خود با فراز و نشیب هایی متعدد رو به رو بوده است. تأمل در ضرورت پیدایش تاریخ شفاهی زنان، ویژگیهای این قسم از تاریخنگاری، جایگاه آن در پژوهشهای تاریخی، تحولات آن در دورههای مختلف و چشم اندازهای پیشِ روی، از مباحث حائز اهمیت در این حوزه به شمار میرود. آشنایی با روشهای به کار گرفته شده در زمینه گردآوری تاریخ شفاهی زنان در جوامع مختلف، علاقه مندان را از طی مسیرهای پیشین بینیاز میکند و افق هایی روشن را در برابر دیدگانشان میگشاید.

هدف: بحث درباره اهمیت طرح های تاریخ شفاهی انجام شده در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برای اطمینان از درک عمیق تر از تاریخ کتابداری و اطلاع رسانی در ایران است. تحلیل روایات نشان می دهد که روحیه کتابداران حرفه ای پیشکسوت ایران تا چه اندازه در خدمت توسعه کتابداری نوین در کشور خود بوده است. روش: داده هایی که استنباط ها برمبنای آن ها صورت گرفته است، از تحلیل دقیق محتوای مصاحبه هایی استخراج شده است که در فرایند چهار طرح تاریخ شفاهی تولید شده است. یافته ها: چالش های پیش ِروی کتابداران حرفه ای اولیه ایران در فرایند استقرار، گسترش و شکوفایی کتابداری مدرن در ایران و گذار از کتابداری سنتی به مدرن بسیار زیاد بود. ویژگی های شخصیتی مانند نظم کاری و برنامه ریزی، و اشتیاق به کسب مهارت از همکاران آمریکایی به عنوان مشاور در غلبه بر چالش ها مؤثر بود. نتیجه گیری: یافته ها نشان می دهد که چگونه تاریخ شفاهی می تواند جنبه های کمتر دیده شده تاریخ معاصر را روشن کند. طرح های تاریخ شفاهی باید در آموزش کتابداری و اطلاع رسانی تدریس شود تا دانشجویان بتوانند بینش عمیق تری از حرفه خود به دست آورند. مستندسازی تاریخ شفاهی کتابخانه های عمومی، مدرسه، دانشگاه و تخصصی برای ارتقای جایگاه اجتماعی این حرفه حائز اهمیت است. همچنین گزارش فعالیت های سازمان های مردم نهاد به منظور تقویت روحیه کار داوطلبانه در حوزه های کتاب، کتابداری و کتابخوانی در دستور کار علاقه مندان به تاریخ کتابداری و متولیان این حوزه قرار گیرد و فرهنگ مشارکت جمعی را تقویت کند.

به مناسبت برگزاری هشتادوششمین کنگره سالانه ایفلا، گروه علاقه مندان به تاریخ کتابخانه ها در این نهاد در ژانویه ۲۰۲۰ فراخوان ارسال چکیده مقالات برای بررسی طرح های تاریخ شفاهی کتابداری و اطلاع رسانی را در نشستی با عنوان آموختن از گذشته برای الهام بخشی، دربرگیرندگی، و تداوم بر روی وبگاه ایفلا منتشر کرد. نگارنده به مناسبت تجربه اجرای طرح های تاریخ شفاهی کتابداری و اطلاع رسانی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران چکیده مقاله ای را با عنوان «روایت ها از روزن گفت وگو» برای دبیر گروه ارسال کرد. این چکیده پذیرفته شد. اما کنگره به سبب همه گیری کووید- ۱۹ در سال 2020 برگزار نشد. سپس به تصمیم دبیرکل و رئیس ایفلا قرار شد کنگره به صورت حضوری در سال ۲۰۲۱ در روتردام هلند برگزار شود. اما به سبب ادامه همه گیری آن نیز به صورت مجازی برگزار شد. کمیته ملی ایفلا در ایرلند پشتیبانی تحسین برانگیزی برای ارائه سخنرانی ها تدارک دید. در این نشست چهار سخنران از ایرلند، ایران، ایالات متحده آمریکا و کرواسی ابتکارهای خود را برای ثبت و ضبط تاریخ شفاهی کتابداری و اطلاع رسانی در کشور شان ارائه دادند. در این نشست نماینده ایران طرح های چهارگانه تاریخ شفاهی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران را بیان کرد. این چهار طرح عبارت بودند از تاریخ شفاهی آموزش کتابداری و اطلاع رسانی در ایران، تاریخ شفاهی شورای کتاب کودک، تاریخ شفاهی انجمن های کتابداری ایران، و خدمات کتابداران پیشکسوت در گسترش و شکوفایی کتابداری نوین در ایران.

توسعه، تنها در ارتباط با تولید ناخالص ملی و سطح درآمد سرانه سنجیده نمی شود، بلکه مشارکت همگانی افراد، به خصوص زنان نیز بر این فرایند مؤثر است. در این راستا، تعامل و رفتار جامعه نسبت به زنان، از شاخص های مهم توسعه سیاسی و اجتماعی در یک کشور محسوب می شود. همین نحوه برخورد، شرایط را برای حضور فعال و مؤثر زنان و بهره گیری از قدرت، تفکر، ابداع و خلاقیت آنها فراهم می نماید. زنان افغان در یکصد سال اخیر به دلیل شرایط جنگی و ایجاد بحران هایی متعدد با مسائل و محدودیت هایی رو به رو بوده اند؛ ضمن اینکه جامعه تی افغانستان نیز پذیرای مشارکت اجتماعی زنان نیست. بر این مبنا، توجه به تاریخ نگاری زنان افغان با بهره مندی از روش پژوهشی تاریخ شفاهی، راهگشای محققان تاریخ زنان خواهد بود. نوشتار پیش رو، ضمن مروری اجمالی بر وضعیت حقوق زنان افغان در دوران معاصر با تکیه بر منابع کتابخانه ای، طرح های تاریخ شفاهی زنان افغان را نیز بررسی می کند. تاکید بر توجه ویژه نسبت به انجام مصاحبه های تاریخ شفاهی به منظور ثبت و ضبط تاریخ زنان افغان، هدف غایی این پژوهش است.

تاریخ خانوادگی به عنوان یکی از مؤلفه های فرهنگی، توجه مورخان و انسان شناسانی متعدد را به خود جلب کرده است. این قسم از تاریخ نگاری بر اساس روشهایی گونه گون تدوین می شود. امروزه برخلاف روزگار کهن که بررسی تاریخ خانوادگی تنها به خانواده های مشهور، به ویژه در گستره سیاست محدود بود، به زندگی همه خانواده ها تعلق می گیرد. تدوین تاریخ خانواده ها به دلیل نقشی که در تبیین تاریخ اجتماعی ملل دارد، حائز اهمیت برده و ارزش آثار مزبور در شناخت تاریخ و هویت جوامع غیر قابل انکار است. در این راستا تمرکز بر جایگاه زنان در خانواده در گذر زمان ضروری است. ژرف بینی و نکته سنجی زنان، راهگشای پژوهشگران تاریخ خانوادگی خواهد بود و همانند چراغی مسیر آنان را نورانی می کند.

نهاد خانواده در طول تاریخ از شرایط ساختاریِ جامعه تأثیر پذیرفته و بر آن تأثیر گذاشته است. به رغم تغییراتی که در بافت این نهاد رخ داده است، زنان به عنوان کنشگران اصلی در بازسازی و تبیینِ روابط میان اعضاء، از منزلت خاصی برخوردار بوده اند. حضور و مشارکت فعال زنان در جامعه به منزله یکی از شاخص های مهم توسعه سیاسی و اجتماعی کشور قلمداد می شود. با نگاهی گذرا به تاریخ بیماری های همه گیر در جهان، جایگاه زنان در برخورد با بحران های ناشی از این بیماری ها نمایان می شود. این مقاله در پیِ آن است که به ضرورت ضبط وثبت تجربه های زنان در دوران همه گیری کووید- ۱۹ با بهره مندی از روش پژوهشی تاریخ شفاهی تاکید کند. با انجام مصاحبه های تاریخ شفاهی، روایت های زنانه از بحران کنونی تبیین شده و روشنایی بخش آیندگان خواهد بود. هدف از این پژوهش، تاکید بر اهمیت ضبط تجربه های زنان در دوران همه گیری کووید- ۱۹ و ثبت خاطرات آنان، با بهره مندی از روش پژوهشی تاریخ شفاهی می باشد. روش تحقیق لزوم به کارگیری مصاحبه های تاریخ شفاهی در گردآوری روایت های زنانه از بیماری همه گیر کووید- ۱۹، با استناد به منابع کتابخانه ای تبیین شده و مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته است.یافته ها: تاریخ شفاهی به عنوان یکی از روش های امتحان شده در حوزه پژوهش های مردمی، راهی مناسب به منظور تبیین تجربیات زنان است. بحران کووید- ۱۹ این فرصت را فراهم می آورد تا به ثبت وضبط تاریخ زنان پرداخت. تاریخ شفاهی با رویکرد نوآورانه خود، تجربه های شخصی زنان را به تجربه های جمعی نزدیک می کند. نقش زنان که از خانواده فراتر رفته و بر اجتماع تأثیر می گذارند، به روشنی بیانگر دغدغه های آنان در این دوران خواهد بود.

هدف : شناسایی جنبه های حقوقی انتشار مصاحبه های حاصل از تاریخ شفاهی درفضای مجازی روش/ رویکرد پژوهش : مسائل حقوقیِ انتشار مصاحبه ها در فضای مجازی با مطالعه منابع موجود شناسایی و تشریح شده است. سپس قوانین مربوط به استفاده از اسناد تاریخ شفاهی در پایگاه های اطلاعاتیِ مراکز آرشیوی، شامل مرکز آرشیوی میلر، آرشیو ملی سنگاپور، دانشگاه هاروارد، تاریخ شفاهی ناسا، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران بررسی شده است. یافته ها و نتیجه گیری : در گردآوری مصاحبه ها و انتشارشان در فضای مجازی رعایت این نکات اهمیت دارد: آگاهی راوی از اهداف مصاحبه، یادآوری مسائل حقوقی در ابتدای ضبط مصاحبه، کسب اجازه از راوی برای انتشار مصاحبه در فضای وب، توجه به رعایت نکات اخلاقی در انتشار مصاحبه های برخط، آشنایی متصدیان نشر الکترونیکی با پایگاه های داده و نیز تدوین سیاست گذاری مناسب پیش از نشر منابع.

هدف: این مقاله به بررسی شیوة نگارش نامه های اداری در دورة غزنوی و ویژگی های خاص آن، براساس منابع مکتوب٬ به ویژه تاریخ بیهقی پرداخته است. همچنین، مقایسه ای بین مکاتبات دورة غزنوی با دوره های قبل و بعد از آن صورت گرفته و نیز به موضوع تشابه نثر و مکاتبات غزنوی از لحاظ دستوری با نثر عربی یا فارسی قدیم پرداخته شده است. روش/رویکرد تحقیق: نوع تحقیق، بنیادی-کتابخانه ای بوده و روش آن توصیفی است که با مراجعه به منابع دست اول تاریخی و بر پایة منابع کتابخانه ای نگاشته شده است. یافته ها/ نتیجه گیری: در دورة غزنوی، دبیران ایرانی، پس از سال ها عربی نویسی، شروع به نگارش متون به زبان فارسی نمودند و نهضت نگارش متون ادبی، علمی، و فلسفی آغاز شد. دیوان رسالت، یکی از دیوان های برجستة غزنوی بوده و دبیری در این دوره، ویژگی های خاصی نسبت به دوره های قبل داشته است. نثر فارسی، که از اوایل قرن پنجم به شیوة مرسل عالی شکل گرفته بود، در متون این دوره، به خصوص در تاریخ بیهقی به کمال رسیده است. مکاتبات و نامه های معمول در دیوان رسالت در دورة پیش گفته، مشتمل بر موضوعات متفاوتی می باشد که نمونه های آن، براساس تاریخ بیهقی بررسی شده است.