پیامبر و منشور بزرگ حقوقی، تربیتی/بهداشت و نظافت محیط در نگاه نبوی(صلی الله علیه و آله)

پیامبر و منشور بزرگ حقوقی، تربیتی/بهداشت و نظافت محیط در نگاه نبوی(صلی الله علیه و آله)
انسان عاقل و سالم، خواهان نظافت و پاکیزگی است و از اشیا و مواد کثیف و آلوده به نجاست و پلیدی گریزان می­باشد. پیامبران الهی از جمله پیامبر اعظم اسلام(صلّی الله علیه و آله) در زمینه­ی طهارت و نظافت، آموزه­های ارزشمندی دارند و اشیا و مواد پاک و آلوده را به بشر معرفی کرده­اند. تفاوت انواع نجاسات و روش­های تطهیر ظروف، البسه، بدن و اشیای ثابت و منقول را آموخته­اند. آنچه در میان انبوه اشیای موجود در عالم دنیا نجس تلقی شده عبارت است از:
1. ادرار انسان و حیوانات حرام گوشت و دارای خون جهنده،
2. مدفوع انسان و فضله حیوانات حرام گوشت و دارای خون جهنده،
3 و 4 و 5 . مردار، خون و منی حیوانات خون جهنده­دار،
6 . سگ­ صحرایی،
7. خوک صحرایی،
8 . کفار حربی که البته برخی فقها، اهل کتاب را هم مشمول این حکم دانسته­اند.
9. مشروبات الکلی؛ چه از انگور به دست آید یا خرما و هرگونه مایعات مست کننده دیگر.
10. آب­جو که فقاع نامیده می­شود.
11. برخی دیگر از اشیا؛ همچون عرق شتری که عادت به خوردن نجاست دارد و عرق جنب از حرام و آب انگوری که جوشیده، ولی هنوز دو سوم آن تبخیر نشده را برخی از فقهای بزرگوار نجس می­دانند.
بهداشت و نظافت اسلامی ایجاب می­کند که بدن و لباس مسلمان به نجاسات یاد شده آلوده نباشد؛ چنانچه از روی عمد تطهیر نشود، مانع صحت و قبولی نماز ـ‌ مهم­ترین عبادت روزانه ـ است. در غیر حال نماز گاهی مشمول حکم کراهت و گاهی از مصادیق کار حرام به شمار می­آید.
دیگر آلودگی­ها که نجاست محسوب نشده، ولی سبب نفرت معمول انسان­ها می­باشد عبارت است از: عرق بدن، اخلاط سر و سینه، مردار حیواناتی که خون جهنده ندارند، مانند: لاک پشت، سوسک، مارمولک، قورباغه، خرچنگ، مار، پشه، مگس، و زنبور که از مصادیق اشیای خبیثه است و فطرت انسان از آن­ها نفرت دارد و شایسته و مناسب نیست که محیط زندگی و لباس و بدن انسان به آن­ها آلوده باشد.
احکام شست و شو و غسل­های واجب و مستحب و رهنمودهای اسلام در زمینه­ی دفن فضولات و مواد زاید بدن مثل مو، ناخن، و اعضای جدا شده از انسان، و نیز اموات، بخشی از رهنمودهای شگفت آفرین اسلام در قلمرو بهداشت و نظافت محیط زندگی بشر است.
درسیره و سخن پیامبر گرامی(صلّی الله علیه و‌ آله) مطالب ارزشمندی در زمینه­ی طهارت و نظافت به چشم می­خورد.
آن بزرگوار فرمود:
1. الطهور نصف الإیمان؛([1]) پاکیزگی نیمی از ایمان است.
2. اوّل ما یحاسب به العبد طهوره؛([2])‌ نخستین چیزی که بنده مورد حسابرسی قرار می­گیرد، مسأله پاکیزگی و طهارت اوست.
3. لاتقبل صلاة بغیر طهورٍ؛([3]) نماز بدون طهارت قبول نمی­شود.
حدیث معروف النظافة من الایمان نیز در منابع متعدد از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) نقل شده است.([4])
نظافت بدن، دهان، دندان، بینی، لباس، خانه، لوازم زندگی، کوچه، محل رفت و آمد، فضای کار و تحصیل و عبادت؛ همچون: نظافت مساجد، مدارس و مراکز تجمع مسلمین از امور مهمی است که مورد توجه ویژه اسلام قرار گرفته است. شواهد فراوانی از قرآن و سنّت و سخنان عترت پیامبر(علیهم السلام) و روش زندگی آنان و سیره­ی مسلمانان در زمینه­ی توجه و مراقبت بر طهارت و نظافت وجود دارد. یکی از محققان مسلمان چنین می­نویسد:
تأکید درباره بهداشت شخصی و اجتماعی در میان مسلمانان قدیم نتیجه­ی تأثیر مستقیم تعلیمات فقه اسلامی بوده است.([5])
مسلمانان صدر اسلام در سایه­ی تربیت نبوی(صلی الله علیه و آله) در قرون نخستین آن­چنان به پاکیزگی عادت کردند که یک نویسنده­ی اروپایی در گزارشی از آن روز مسلمانان چنین می­نویسد:
مسلمان اگر یک دینار بیشتر در دست نداشته باشد، حاضر است غذا تهیه نکند و با آن پول صابون خریده، پاکیزگی و نظافت خود را تأمین نماید.([6])
احکام الهی در زمینه­ی طهارت و نظافت، سخت­گیری بی­جا بر انسان نیست، بلکه هدف؛ پاک سازی بشر از پلیدی­های ظاهر و باطن است، تا او از نعمت­های الهی بهتر و بیشتر بهره­مند گردد. در سوره مائده آمده است: ... مَا یُرِیدُ اللهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُم مِّن حَرَجٍ ولکِن یُریدُ لِیُطَهِّرَکُم وَلِیُتِمَّ نِعمَةَ اللهِ عَلَیْکُم ....([7])
فلسفه­ی آفرینش آب و نزول باران، پاکیزگی و نظافت ظاهر و باطن انسان شمرده شده است. گرچه زندگی بدون آب، امکان پذیر نیست، ولی خداوند در سوره انفال آیه یازدهم، چهار هدف برای نزول باران بر شمرده است:
1. پاکیزگی مسلمانان،
2. زدودن پلیدی شیطان از آنان،
3. تقویت قلوب مؤمنین،
4. و تثبیت و استوارسازی گام­های ایشان.
...و یُنَزِّلُ عَلَیْکُم مِّنَ­السَّماء ماءً لِّیُطَهِّرَکُم بِهِ وَیُذهِبَ عَنکُمْ رِجزَ الشیْطانِ وَلِیَرْبِطَ عَلَی قُلُوبِکُم وَیُثَبِّت بِهِ الأقدامَ.([8])
اسلام به مسأله طهارت و نظافت فقط نگاه بهداشتی ندارد، بلکه جنبه­های عبادی، اخلاقی، درمانی، اجتماعی، اقتصادی و ... نیز مورد نظر است. دعاهای هنگام وضو، مضمضه، استنشاق، غسل و تخلّی، جامعیت نگاه اسلام به مسأله پاکیزگی را نشان می­دهد در واقع می­توان گفت که‌ احکام الهی چند منظور را در بردارد.
بخشی از حدیث شریف مناهی النبی(صلی الله علیه و آله) به مسأله­ی بهداشت و نظافت محیط زیست اختصاص دارد، و آن عبارت است از:
1. و نهی أن یبول تحت شجرة‌ٍ مثمرةٍ؛ از ادرار کردن زیر درختان میوه نهی شده­اید.
2. أو علی قارعة الطریق؛ از ادرار کردن در وسط جاده و محل عبور و مرور بپرهیزید.
3. و نهی أن یبول أحدٌ فی الماء الراکد فإنّه منه یکون ذهاب العقل؛ از بول کردن در آب راکد نهی شده­اید؛‌ چرا که مایه از بین رفتن عقل است.
4. و نهی أن یمشی الرّجل فی فرد نعلٍ؛ با یک کفش راه نروید.
5 . أو یتنعّل و هو قائم؛ در حال ایستاده کفش (پاپوش خاص) را نپوشید.
6 . و نهی أن یبول الرّجل و فرجه بادٍ للشمس أو للقمر؛ از این­که مردی رو به خورشید یا ماه ادرار کند، نهی فرموده است.
7. و قال: إذا دخلتم الغائط فتجنّبوا القبلة؛ و فرموده است: وقتی وارد توالت می­شوید از رو به قبله بودن یا پشت به آن اجتناب کنید.
8 . و قال:‌ لاتبیّتوا القُمامة فی بیوتکم و أخرجوها نهاراً فإنّها مقعد الشّیطان؛ آن حضرت فرموده است: خاکروبه و آشغال را شب در خانه نگه ندارید و در روز آن را بیرون برید، زیرا جایگاه نشستن شیطان است.
9. ولایبیتنّ أحدکم و یده غمرةٌ فإن فعل فأصابه لهم الشّیطان فلا یلومنَّ إلاّ نفسه؛ و کسی از شما با دست چرب نخوابد، اگر چنین کند و گرفتار شیطان و تماس او شود، جز خویش کسی را نکوهش ننماید.
10. و نهی أن یستنجی الرّجل بالروث والرِمّة؛ از این­که کسی خود را با سرگین و استخوان پاک کند منع فرموده است.
11. و نهی عن البزاق فی البئر الّتی یشرب منها؛ پیامبر گرامی از انداختن آب دهان در چاه آب آشامیدنی نهی کرده است.
گرچه فلسفه برخی از نبایدهی ذکر شده در این بخش برای ما روشن نیست، ولی حفظ سلامت و پاکیزگی محیط زیست از هرگونه آلودگی در بسیاری از این دستورات روشن است.
بعد عبادی و قصد قربت در این اعمال، سبب آثار معنوی و ارتقای مقام بندگی است، ولی آثار دنیوی و اجتماعی این امور نیز قابل انکار نیست.
امام باقر(علیه السلام) فرمود: کنس البیوت ینفی الفقر؛([9]) جارو کردن خانه مایه فقر زدایی است.
امام صادق(علیه السلام) فرموده است: غسل الآناء وکسح الفناء مجلبة للرّزق؛([10]) شستن ظروف و جارو کردن آستانه­ی منزل مایه جلب رزق و روزی است.
در اندیشه نبوی(صلی الله علیه و آله) بهشت سرای پاکیزگان است و پاکی جسم و جان و محیط و فضای زندگی عزم همگان را می­طلبد. رسول اعظم می­فرماید:
تنظفّوا بکلّ ما استطعتم، فإنّ الله تعالی بنی الإسلام علی النّظافة ولن یدخل الجنّة إلاّ کل نظیفٍ([11]) با هرچه می­توانید، خود را پاکیزه دارید، خداوند متعال اسلام را بر پاکیزگی پایه­گذاری کرده است و جز پاکان کسی به بهشت نمی­رود.
ابوخالد کابلی نقل کرده کسی از امام زین العابدین(علیه السلام) سؤال نمود:‌ تازه واردان شهر شما در کجا قضای حاجت می­کنند؟! حضرت فرمود: "از کناره­ی نهرها، راه­های عبور و مرور، زیر درختان میوه دار، و مواضع لعن و نفرین دوری می­کنند." از حضرت سؤال شد: جایگاه­های لعن کجاست؟ حضرت فرمود: "درخانه­های مردم".([12])
علاقه­مندان پژوهش درباره­ی پاکیزگی و نظافت محیط زیست با استفاده از کلید واژه­های مخصوص این پژوهش همچون: طهارت، نظافت، خبث، نجس، قذر، غسل، وضو، تخلّی، اموات، سؤر، بالوعه، کنیف، بول، غائط، استنجﺀ; و... می­توانند روایات اسلامی را بیابند و نظر اسلام را در ابعاد گوناگون نظافت شخصی و محیط زندگی به دست آورند.
پی­نوشت:
[1]. جامع السعادات، ج 3، ص 248.
[2]. کنز العمال، ح 26010.
[3]. کنزالعمال، ح 26006.
[4]. طب النبی(صلی الله علیه و آله)، ص 3 و نهج الفصاحه، ح 3161.
[5] . بی آزار شیرازی، رساله نوین فقهی‌ پزشکی، ص 78.
[6] . ژوزف ماک کاک، عظمت اسلام و مسلمین در اسپانیا، ص 61 .
[7]. المائده 5 : 6 .
[8] . الأنفال 8 : 11.
[9]. میزان الحکمة، ج 4، ح 20321.
[10]. همان، ح 20322.
[11]. همان، ح 20327.
[12]. بحارالانوار، ج 77، ص 171.