پیامبر و منشور بزرگ حقوقی، تربیتی / بایدها و نبایدها در نگاه نبوی(ص)

عوامل فقر و غنا از نگاه پیامبر و عترت:
در شماره­ی پیشین ده رهنمود از حدیث شریف مناهی النبیّ(ص) یاد شد.
پیامبر گرامی در اولین هشدار حدیث مناهی مسلمین را از غذا خوردن قبل از طهارت و برطرف کردن حدث و انجام غسل منع فرمود، و آن را به عنوان یکی از عوامل فقر گوشزد کرد. از آن­جا که آثار و گرفتاری­های ناشی از فقر در زندگی فردی و اجتماعی، انسان­ها را به گریز از این بلای بزرگ وا می­دارد، نویسنده تصمیم گرفت تا به پژوهشی گسترده­تر در زمینه عوامل فقر از نگاه احادیث بپردازد و از رهنمودهای معصومین: در این زمینه استفاده کند. حاصل این کوشش دستیابی به بیش از پنجاه عامل فقر و تهی­دستی بود که به محضر محققان و خوانندگان محترم نامه جامعه تقدیم می­شود. البتّه علل و عوامل مذکور در احادیث بیش از این موارد است و جای تتبع و تحلیل احادیث همچنان باقی است.
ثوربن سعید از پدرش سعیدبن علاقه نقل کرد، که او می­گوید: امیرالمؤمنین علی­بن ابی طالب7 عوامل فقر را ذکر فرمود که برخی از آن عبارت است از:
1. باقی گذاشتن تار عنکبوت در خانه. 2. شانه کردن مو در حال ایستاده. 3. خلال کردن با هرگونه چوب. 4 . باقی گذاشتن خاکروبه در خانه. 5 . قسم دروغ. 6 . زنا. 7 . اظهار حرص و آزمندی. 8 . خوابیدن بین نماز مغرب و عشاء. 9. خوابیدن قبل از طلوع خورشید. 10. بی­برنامگی در معیشت. 11. قطع رحم. 12. عادت به دروغ گویی. 13. گوش دادن به غنا و آوازه خوانی. 14. کمک نکردن به شخص نیازمند در شب.([1])
محدث قمی در جلد هفتم سفینة البحار، موارد دیگری را با استناد به احادیث از موجبات فقر شمرده است:
نظافت نکردن دست­ها پیش از خوردن غذا، اهانت به خرده­های نان که بر زمین ریخته است، نشستن در آستانه­ی خانه­ها، جارو زدن خانه در شب، شست و شو نمودن در محل تخلّی، نشستن ظرف غذا پس از استفاده، سبک شمردن نماز، شتابزدگی در خروج از مسجد، زودتر از دیگران به مغازه رفتن و دیرتر از آنان به خانه برگشتن برای بازاریان، لعن و نفرین نمودن فرزندان، وصله نمودن جامه در حالی که بر تن است.([2])
علامه مجلسی نیز در ضمن حدیثی که از پیامبر گرامی نقل کرده است، بیست و پنج چیز را عامل فقر شمرده که از آن جمله است:
بی احترامی به سالمندان و پیشاپیش آنان راه رفتن، پدر و مادر را با نام صدا زدن، پوشیدن جامه­های کثیف، غذا خوردن در حالت خوابیده، نفرین نمودن پدر و مادر، کوتاه کردن ناخن­ها با دندان.
و باز در حدیث نبوی(ص) آمده است: هرکس خود را فقیر نشان دهد، تهی­دست می­شود.([3])
و خواجه نصیر الدین طوسی در کتاب ارزشمند آداب الثقلین به برخی از موجبات تهیدستی اشاره می­کند، از جمله:
اسراف نمودن، تنبلی و سستی و سهل انگاری در امور، بخل و سخت گیری در روابط اجتماعی، گناه کردن، ترک دعا برای پدر و مادر، ترک درخواست از فضل خداوند.([4])
البته تحلیل این گونه روایات و تشریح ارتباط این اقدامات با فقر فردی و اجتماعی در مواردی مثل اسراف، بخل، دروغ و تنبلی روشن است ولی برخی موارد احتیاج به تفکر و بررسی بیشتر در قرآن و حدیث و دانش­های تجربی دارد.
راه­کارهای فقرزدایی در روایات
پیامبر گرامی9 پس از شمارش بیست عامل فقر، فرمود: آیا دوست دارید راه­کار افزایش روزی را نیز برای شما بیان کنم؟ عرض کردند: آری!
حضرت رسول اعظم(ص) به برخی از عوامل افزایش رزق و روزی اشاره فرمود:
جمع کردن بین دو نماز ظهر و عصر، و مغرب و عشا، به جا آوردن تعقیبات پس از نماز، انجام تعقیب پس از نماز عصر، رعایت صله رحم، ادای امانت، استغفار و آمرزش خواستن از خداوند، مواسات با برادران دینی، بامدادان در پی روزی رفتن، تکرار جملات اذان همراه با مؤذّن، ترک کلام در محلّ تخلّی، خودداری از حرص، سپاسگزاری از صاحب نعمت، خودداری از قسم دروغ، وضو و شست و شو قبل از غذا خوردن، استفاده کردن از خردهای نان که در سفره می­ریزد، دعا کردن برای برادران دینی،([5]) آسان گیری در داد و ستد،([6]) نیکی به خانواده،([7]) چراغ افروختن قبل از غروب.([8]) راستگویی،([9]) ذکرالله اکبر،([10]) ذکر صدبار لا اله الاّ الحقّ المبین در هر روز،([11]) نقش ذکر ماشاءالله، لاقوّة الاّ بالله، استغفرالله بر انگشتر،([12]) زیاد گفتن ذکر لاحول ولاقوة الاّ بالله.([13])
امام صادق(ع) نیز فرمود: خواندن نافله­ی عشا که دو رکعت نشسته است از عوامل جلب روزی است.([14])
در حدیثی دیگر امیرالمؤمنین7 فرمود: فی سعة الأخلاق کنوز الأرزاق؛ گنجینه­های روزی در خوش اخلاقی و گشاده رویی نهفته است.([15])
در برخی روایات آمده است: شستن سر با گل ختمی مایه افزایش روزی و نفی فقر است.([16])
و باز از امام صادق(ع) نقل شده است: حسن الجوار یزید فی الرزق؛([17]) خوب همسایه­داری نمودن روزی را می­افزاید.([18])
و هر کس هر روز سی بار سبحان الله بگوید و خدا را منزه شمارد، خداوند هفتاد بلا را از وی برطرف سازد که آسان­ترین آن مشکل فقر است.
علاوه بر موارد فوق عوامل دیگری برای افزایش روزی در روایات آمده است از جمله:
قال رسول الله(ص): أدم الطهارة یدم علیک الرزق؛([19]) مدام با طهارت باش تا روزی­ات مداوم باشد.
پیامبر گرامی در حدیثی دیگر میهمانی دادن را در افزایش روزی مؤثر می­شمرد.([20])
و امیرالمؤمنین می­فرماید: من حسنت نیته زید فی رزقه؛ حسن نیّت مایه­ی افزایش روزی است.([21])
همان بزرگوار فرموده است: استنزلوا الرّزق بالصّدقة؛ روزی را با صدقه دادن فرود آورید.([22])
و امام باقر7 فرموده است: الزّکاة تزید فی الرّزق؛ پرداخت زکات مایه افزایش روزی است.
و امام باقر7 به زید شحّام فرمود: برای طلب روزی، در سجود نمازهای واجب خویش این دعا را بخوان:
یا خیرالمسؤولین و یا خیرالمعطین، ارزقنی وارزق عیالی لن فضلک، فانّک ذوالفضل العظیم.([23])
برای فقر و غنا علاوه بر عوامل روانی، سیاسی، اقتصادی، طبیعی و ... عواملی ناشناخته و عرفانی و معنوی نیز شمرده شده است که شایان توجه بوده و هماهنگی اخلاق و رفتار فردی و اجتماعی را با دستور آفریننده هستی و اداره کننده عالم و آدم نتیجه می­دهد. پنهان نیست که در این صورت از الطاف عام و خاص حضرت ربوبی بهتر و بیشتر بهره­مند خواهیم شد.
پی­نوشت:
[1]. الخصال، ج 2، ص 505 .
[2]. سفینة البحار، ج 7، ص 136.
[3]. بحارالانوار، ج 73، ص 316.
[4]. بحارالانوار، ج 73، ص 318.
[5] . همان، ص 1078، حدیث 7193.
[6] . همان، حدیث 7189.
[7]. همان، حدیث 7185.
[8] . همان.
[9]. همان، ص 346.
[10]. میزان الحکمة، ج 2، ص 1072.
[11]. سفینة البحار، ج 7، ص 136.
[12]. همان، ص 348.
[13]. همان.
[14]. سفینة البحار، ج 3، ص 346.
[15]. همان، ج 3، ص 346.
[16]. همان، ص 345.
[17]. همان.
[18]. همان.
[19] . سفینة البحار، ج 3، ص 346.
[20] . میزان الحکمة، ج 2، ص 1073، حدیث 7190.
[21] . همان، ج 2، ص 1074، حدیث 7198.
[22] . همان.
[23]. همان.