رؤیاها, ترجمان شخصیتها
آرشیو
چکیده
متن
رؤیاهای صالحه و راهکارهایی برای دیدن آنها
انسان, موجود پیچیدهای است که لایههای متعدد درونی دارد و شناخت تمام زوایای وجود او تاکنون میسّر نشده است. از موارد ناشناختهی وجود انسان میتواند به «روح» و «خواب» اشاره کرده که از ابتدای آفرینش انسان, اندیشهی او را به خود مشغول کرده و هنوز رازهای موجود در آنها, شناخته نشده است. در مورد «روح», آیهی شریفهی )یسئلونک عن الروح, قل الرّوح من أمر ربّی و ما أوتیتم من العلم الاّ قلیلاً(([1]) صریحترین سخن را بیان نموده است. حقیقت روح چنان عمیق و ژرف است که هرگز انسانها به آن دست نخواهند یافت و علم و دانش بشری حتی اگر دوردستترین نقاط کرهی زمین و اجرام آسمانی را کشف کند, باز در شناخت و کشف روح خود که نزدیکتر از هر چیز به اوست عاجز خواهد بود. «خواب» و «رؤیا» نیز از مسایل ناشناختهی بشری است که هنوز نکات مهم بسیاری از زوایای آن شناخته نشده است. درنوشتارحاضر بر آن شدهایم تا به انواع رؤیاها که در واقع نمایانگر انواع شخصیتهای انسانی است بپردازیم و با ارایه راهکارهایی _ به تناسب بضاعت ناچیز خویش _ زمینهی ایجاد رؤیاهای صادقه و صالحه را فراهم آوریم.
بدیهی است که خواب هر فرد جز برای خود او نمیتواند حجت و برهان آشکار جهت اثبات یک قضیه باشد, اما راهنمای مناسب و برجستهای است؛ برای شناخت شخصیت فردی وی. انسانهای خود ساخته و وارسته, خوابهایی حقیقت نما و به اصطلاح رؤیاهای صادقه میبینند و افرادی که دچار روزمرگیها شده و افق فکری آنان سطحی و محدود به ظواهر و مادیات است, در رؤیاها نیز این سطحینگری را دارند و اضغاث احلام نصیب آنان خواهد شد.
رؤیا از دیدگاه معصومان:
در کلام نورانی پیامبر گرامی اسلام و ائمهی معصومین: حقایق بلند و ارزشمندی را در مورد رؤیا مییابیم که ما را به اهمیت این بخش وجودی انسان آگاه میسازد.
در ذیل آیهی شریفهی )لهم البشریٰ فی الحیوة الدنیا(([2]) آمده است:
ابن بابویه مرسلاً قال: أتی رسولالله9 رجلٌ من أهل البادیة له حشم و جمال. فقال یا رسولالله اخبرنی عن قول اللهU الذین آمنوا و کانوا یتقون لهم البشری فی الحیوة الدنیا و فی الاخرة قال9: أما قوله لهم البشری فی الحیوة الدنی فهی الرؤیا الحسنة یراها المؤمن فیبشربها فی دنیاه و أما قول الله عزوجل وفی الاخرة فانها بشارة المؤمن عند الموت یبشر بها عند موته ان الله قد غفرلک ولمن یحملک الی تبرک. ([3] ) و نیز:
محمدبن یحیی عن احمدبن محمد عن معمربن خلاد عن الرضا7؛ قال: ان رسولالله9 إذا أصبح قال لأصحابه؛ هل من مبشّرات؟ یعنی به الرؤیا. ([4])
وعن احمدبن محمدعن ابی فضال عن ابی جمیله عن جابر عن ابی جعفر7 قال: قال رجلٌ لرسول الله9 فی قولالله U )لهم البشریٰ فی الحیوة الدنیا( قال: هی الرؤیا الحسنة یری المؤمن فیبشّربها فی دنیاه.([5])
حضرت امیرالمؤمنین7 نیز میفرمایند: «ما أنقض النوم لعزائم الیوم»([6]) چقدر اتفاق میافتد که خواب ارادههای قوی را ازکار میاندازد و بیاثر میکند.
راز رؤیاه
هنگامی که انسان در بیداری به سر میبرد, حواس پنجگانهی او پیامهایی را از جهان بیرون به مغز وی ارسال کرده و نفس را مشغول مسایل بیرونی میکنند. تصاویر ذهنی او حاصل مشاهدات بیرونی است که از طریق چشم میبیند و مسموعات او حاصل امواجی است که ازطریق گوش به قوهی ادراکی او ارسال میشود. طعم و مزهی آنچه میخورد از طریق حسهای چشایی و بویایی, مدتی نفس را مشغول کرده و به لذت بردن از این واردات میپردازد. به کمک حس لامسه و بساوایی نیز به شناسایی اجسام میپردازد. بدیهی است که حواس پنجگانه, همچون دیگر نعمتهای الهی انسان را برای رساندن به کمال انسانی یاری میکنند. امّا گاه تمام همّت فرد برای کسب و جلب لذت از طریق این حواس است و از نیروهای معنوی خویش غافل میشود. از این رو «جمال» در شریعت ما امری مطلوب و پسندیده است امّا «تجمّل گرایی» که به معنای توقّف در جمال است, ناپسند و مذموم است.
در هر حال, به هنگام بیداری, نفس انسانی مشغول گیرندههای حسی ظاهری خود و تجزیه و تحلیل و استفاده از واردات وجودی است و فرصت و فراغتی برای پرداختن به خود ندارد. در حالت خواب, این حواس ظاهری که رابط انسان و جهان خارج هستند, تعطیل میشوند و ارتباط انسان با جهان خارج از خود قطع میگردد. این تعطیلی و قطع ارتباط, موجب ایجاد فراغت و زمینهای میشودتا نفسوقوهی درّ اکهی انسان به درون پرداخته و پیامهای درونی را دریافت کند و براساس آیهی شریفهی )الله یتوفّی الاٴنفس حین موتها و الّتی لم تمت فی منامها...(([7]) رابطهی او و الله نزدیک و نزدیکتر گردد. و پیامهای درونی را از خداوند متعال که علم بیانتها و قدرت بینهایت دارد, دریافت میکند. در آیهی دیگر آمده است )وهوالذی یتوفاکم باللیل ویعلم ما جرحتم بالنهار(([8])
اکنون این انسان گسسته ازخارج و پیوسته بهدرون,مشاهداتی دارد امّا نه با چشم بیرونی, و اصواتی را میشنود امّا نه با گوش سر. گیرندههای او درونی میشوند و پیامهایی را نیز که دریافت میکند, متفاوت است. البته درخواب به تناسب شخصیت و نوع پیامهاییکه در حالت بیداری میگیرد, دریافت خواهد داشت.
تفاوت در نوع خواب دیدن و ارتباطهای درونی به خاطر تفاوت در اشخاصی است که خواب میبینند, از این رو در نوشتار حاضر به انواع انسانها ونوع خوابهاییکه میبینند, میپردازیم:
الف. افراد عادی و معمولی؛
در طول روز و در حالت بیداری کلیهی دریچههای وجودی آنها نسبت به جهان خارج باز بوده و از طریق حواس ظاهری هرگونه پیامی را دریافت کرده و چارچوب مشخصی برای دریافتهای خویش ندارند. این افراد در خواب نیز همان خاطرات روزانه و تصاویر ذهنی حاصل از مشاهدات خویش را به صورت نامنظم و پراکنده میبینند که گاه هیچ ارتباطی هم با هم ندارند. این گونه خوابها را «اضغاث احلام» مینامند که قابلیت تعبیر ندارند و در واقع مرور یافتههای روزانه است. شاید بتوان گفت: خوابهای این افراد یک نوع «فلاش بک» یا بازگشت به لحظات گذشتهی آنها در بیداری است.
ب. افراد متعالی و وارسته؛
به هنگام بیداری برایدریافتها و پیامهایی که میگیرند, برنامه دارند و حواس ظاهری خود را در جهت صحیح به کار میبرند و همواره برای رسیدن به حق و حقیقت تلاش دارند که در خواب نیز با واقعیت مربوط میشوند. آنها در بیداری به ملکوت اشیا یعنی ارتباط هرچیز با آفرینندهی آن نظر دارند, اگرچه توسط حواس ظاهری تصویری و حالتی از ملک و جلوهی مادی, هر چیز را دریافت میکنند. بدیهی است کسی که در بیداری و با چشم و گوش سر به ملکوت راه مییابد؛ در خواب و با ابزاری چون چشم و گوش دل سریعتر و آشکارتر به ملکوت سر میزند و با انوار مقدس و ذوات مقدسه ارتباط برقرار میکند.
این گونه افراد به فرمودهی مفسر معاصر, آیةالله جوادی آملی با عالم مثال منفصل([9]) که از سوی خداوند متعال ترسیم شده و بافتهی ذهن بشر نیست, مرتبط میشوند و از این رو برخی از حوادث و اتفاقهایی که در آینده رخ خواهد داد, درخواب میبینند. خوابهای اینگونه افراد نیاز به تعبیر ندارد و رؤیای صادقه است. رؤیای حضرت ابراهیم7 که به فرزند خویش فرمود:
)... یا بنّی إنی أریٰ فی المنام أنی أذبحک فانظر ماذا تریٰ...(؛([10]) مصداق بارزی بر این نوع رؤیاها است. در واقع نقطهی آغاز امتحان عظیم این پیامبر الهی در مورد فرزند عزیزش رؤیای صادقه بود و چه زیبا در آیه 104 و 105 همان سوره _ صافات _ میفرماید: ).... یا إبراهیم قد صدقتَ الرؤیا إنا کذلک نجزی المحسنین(
رؤیای حضرت یوسف7([11]) نیز اگرچه در دوران نوجوانی اتفاق افتاده, امّا مصداقی دیگر برای رؤیاهای صادقه و از سنخ خوابهای حقیقت نما است. رؤیای رسولگرامی اسلام در آستانهی نبرد «بدر»([12]) و ورود به مکه برای انجام مناسکعمره([13]) نیز نمونههای دیگری است.
تأثیر اشتغالات ذهنی بر رؤیاه
از مطالب پیشگفته, دانستیم که کیفیت حالات انسان در بیداری نقش بسیار مهمی در رؤیاهای او دارد. زمانی که اشتغالات ذهنی افراد در طول روز پراکنده و متشتت باشد, تصاویر ذهنی پراکنده و حتی گاه نامربوط برای آنان ایجاد میشود و سایهی این تصاویر نامنظم بر رؤیاهای او سنگین میشود.
نکتهی مهم این است که گاه اشتغالات علمی و مطلوب نیز ما را از دیدن رؤیاهای صادقه و صالحه محروم میکند. اگرچه علم و کسب دانش در درجهی والایی قرار دارد و توجه به امور دیگران و رفع مشکلات آنها و امور خیریه بسیار پسندیده و قابل تحسین است امّا اگر همین امور برای فردی به عنوان مشغلهی ذهنی در آید و تمام دغدغهی او این امور باشد, بازهم مانعی جهت ارتباط با ملکوت و دیدن رؤیاهای صادقه میشود. بدیهی است که یک انسان وارسته در حالی که به تعلیم و تعلم میپردازد و خود را به زینت صالحان یعنی احسان و تعادل و نیکی میآراید و زینت متقین, ادای واجبات و ترک محرمات را در خویش نهادینه میکند, باید زمانی برای تفکر و ایجاد آرامش درونی و فراغت از امور گوناگون اختصاص دهد, در این صورت است که به هنگام خواب با واقعیتها سر و کار دارد نه با تصاویر نامنظم و آشفته.
نکتهی دیگر تعدد و تفاوت موضوعاتی است که در حال بیداری درگیر آن هستیم. پراکندگی ذهنی و خستگی از این تشتت در خواب دیدن ما تأثیر زیادی میگذارد.
رؤیاهای صالحه و امانت در گفتار و کردار
انسانها در رابطه با قول و فعل خویش به دو دسته تقسیم میشوند که این انقسام, در رؤیاهای آنان هم تأثیر میگذارد:
الف. افرادی که در گفتار و کردار امانتدار هستند و به نقلهای خود از دیگران کاستی و افزونی ندارند, در رفتارشان نیز آنگونه هستند که میاندیشند, رؤیاهایشان هم امین است و مطابق با واقعیت. آنها چیزی را در خواب میبینند که عیناً در واقع محقق میشود. نظم و انضباط و امانتداری در قول و فعل, موجب منظم و امین بودن رؤیاهای آنان میشود. شوپنهاور معتقد است که هرکس در طی رؤیا, گفتار و کرداری دارد که درست مطابق منش اوست. ([14]) از این رو میتوان توسط تحلیل خوابهای افراد به شخصیت آنها پی برد.
ب. افرادی که نسبتاً امانتدار هستند و گاه از گزافه گویی و غلو و مبالغه و نیز کاستی میپرهیزند, امّا گاهی هم به این آلایندههای اخلاقی آلوده میشوند. این افراد از آنجا که امین محض نیستند و در آرا و نظریات آنان حق و باطل راه مییابد و رفتارهایشان نیز گاه منطبق بر حق است و گاه بر باطل؛ در رؤیاهای خود نیز واقعیت را به همین شکل میبینند. از این رو رؤیاهای آنها نیاز به تعبیر دارد و مستقیماً نمیتوان تطابق آن با واقع را دریافت.
اگر این حالات نفسانی متضاد به میزان زیادی در وجود آنها باشد و پراکندگی قولی و فعلی آنها بسیار باشد؛ فاصلهی بین رؤیای آنها و واقعیت زیاد میشود و معبّر سردرگم و متحیر میگردد و در اکثر مواقع به تعبیر نمیپردازد. زیرا معبّر باید از صورت به معنا عبور کند و به نقطهی اصلی یعنی واقعیت و حقیقت برسد و بدیهی است که درجات معنوی معبّر نیز در این حرکت به سوی واقعیت تأثیر فراوانی دارد. اگر دخل و تصرف کمتری داشته و در نقلها کم و زیادهگویی آنها محدود باشد خوابهایشان قابل تعبیراست و معبر زودتر به نتیجه میرسد.
ج. افرادی که در گفتار و کردار امین نیستند و به هنگام نقل وقایع و یا حتی رؤیاهای خود به کم و زیاده گویی روی میآورند و بسیار دخل و تصرف دارند و پراکندهگو هستند. این افراد, رؤیاهایشان نیز صادق نیست و اصلاً قابلیت تعبیر هم ندارد, زیرا همان اصغاث احلام بوده و تصویری از رفتارهای نامناسب و خاطرات ناموزون روزانه را در خواب میبینند. مرحوم علاّمه طباطبایی; در این مورد مینویسد: «این رؤیاها بیش از یک انتقال یا واسطه خورده, گاه انتقال پس از انتقال و تصرف بعد از تصرف مییابد به گونهای که معبر, توان برگرداندن به اصل و حقیقت ماجرا را ندارد و چنین خوابها را «پریشان» و ... گویند که هیچ تعبیری نخواهد داشت.»([15])
از میان سه گروه مذکور, رؤیاهای گروه اول فوق تعبیر و دقیقاً عین واقعیت است. رؤیاهای گروه دوم در صورتی که افراد, کمتر اهل غلو و گزافه و کمی و کاستی باشند, تعبیر دارد و معبر بدون زحمت و به آسانی آنها را تعبیر خواهد کرد و در صورتی که زیاد اهل دخل و تصرف و کاستی و زیاده گویی باشد بازهم تعبیر دارد امّا معبّر به زحمت افتاده و معلوم نیست همیشه بتواند این فاصلهی زیاد بین صورت و معنا را طی کرده و تعبیر صحیحی ارائه دهد. امّا رؤیاهای گروه سوم دون تعبیر است و قابل اعتبار و ارزش نیست. این تقسیمبندی را میتوان در جدول زیر ارایه نمود:
نوع افراد
برنامهی بیداری
نوع رؤیاه
وضعیت تعبیر
معمولی با ذهن آشفته
حواس ظاهری آمادهی دریافت هرگونه پیام بیرونی بدون محدودیت و چارچوب مشخص انسانی و الهی
تصویری از خاطرات و دریافتهای روزانه = اضغاث احلام
فاقد تعبیر
(دون تعبیر)
متوسط
1. گاهی امین هستند و گاه حق و باطل را در فعل و قول مخلوط میکنند و بیشتر اهل دخل و تصرف و گزافه هستند.
2. گاه امین هستند و گاه غیر امین امّا کمتر اهل دخل و تصرف در قول و فعل هستند.
رؤیاهایی که نامنظم و پراکنده بوده که گاه مطابق با واقعیت و گاه مخالف آن است.
رؤیاهای آنها منظمتر بوده امّا بازهم با واقعیت فاصله داشته و نیاز به تعبیر دارند.
قابل تعبیر
منتهی معبّر به زحمت از صورت به معنا و واقعیت میرسد.
قابل تعبیر
معبّربا سرعت بیشتری میتواند رؤیای آنها را تعبیر کند.
عالی و متعالی
در قول و فعل امین بوده و نظم و انضباط در دریافتهای حسی ظاهری دارند و پیامهای بیرونی را براساس تقوایی که دارند, میگیرند.
رؤیاهای آنها مطابق باواقعیت بوده و در خواب با عالم مثال منفصل مرتبط میشوند.
فوق تعبیر
بنابر آنچه بیان شد, میتوان گفت:
«انسانهای خوب و وارسته رؤیاهای خوب و برجسته میبینند.»
روایت زیبایی در متون اهل سنت و شیعه وجود دارد که این هماهنگی بین شخصیت افراد و رفتارهای انسانی آنها با رؤیاها را بسیار زیبا ترسیم نموده است. پیامبر گرامی اسلام میفرماید:
«أصدقکم رؤیاً أصدقکم حدیثاً؛»([16])
صادقترین شما در قول و فعل, صادقترین هستند از نظر رؤیا. به عبارت دیگرمیفرماید رؤیای صادقه برخاسته از صداقت و راستی در گفتار (حدیث) و رفتار(مایحدث) است. البته این روایت به صورت «أصدقکم حدیثاً صدقکم رؤیاً»([17]) نیز آمده است و پس ازآن رؤیاها به سه بخش تقسیم شده است: الف. رؤیای صالحه و نیک که از ناحیهی خداوند متعال است «الرؤیا الحسنة بشریٰ من الله عزوجل»
ب. رؤیاهایی که ساخته و پرداختهی نفس بشر است «والرؤیا یحدث بها الرجل نفسه»
ج. رؤیاهایی که از ناحیهی شیطان است «والرؤیا تحزینٌ من الشیطان»
از این رو گفته شده است که رؤیای مؤمن جزیی از چهل جزء یا هفتاد جزء نبوت است و این اختلاف در عدد به علت اختلاف دردرجات ایمانی افراد است که تأثیر مستقیم در سطح رؤیاهای آنان دارد. بررسی رؤیاهای انسانهای وارسته و فرهیخته, این مسأله را کاملاً روشن میکند.
رسول گرامی اسلام رؤیاهایی به وضوح و روشنی صبح میدیدند چنان که در روایتی آمده است:
«لایری رؤیا الا جاءت (یأتیه) مثل فلق الصبح؛»([18]) همچون شکاف صبح رؤیاها نزد آن حضرت آشکار میشدند.
به نظر میرسد همین پیامهای بلند و آشکاری که آن حضرت از عالم رؤیا دریافت میکردند, باعث میشد که هر صبح از اصحاب بپرسند: «هل من مبشّرات؟»؛([19]) آیا رؤیاهای بشارت دهندهای دارید؟
و در روایت دیگری آمده است که از پیامبر در مورد معنای مبشرات میپرسند وحضرت میفرماید: «رؤیای صالحه.»([20])
رؤیاهای صادقهی رسول خدا در جریان نبرد «بدر» و ورود به مکه جهت انجام اعمال عمره و جریان شجرهی ملعونه و خواب پیامبرکه دیدند میمونهایی ازمنبرآنحضرت بالامیروند و به عبارتی نزول آیهی 60 سورهی شریفهی اسراء,([21]) از جمله رؤیاهایی استکه درگزارههای فراواندیدهمیشود.
شیخ الرئیس, بوعلی سینا رؤیای صادقه را نتیجهی ارتباط روح با ملکوت یا ملأ اعلی به هنگام خواب و دریافت وحی یا الهام از خداوند میداند و خوابهای آشفته را ناشی از تأثیر احساساتجسمیدرروح آدمی میداند.([22]) شهید مطهری; بر این باور است که در خواب اگرچه از نظر جسمی و ظاهری قوای طبیعی تعطیل میشوند, امّا از نظر روحی و نفسی نوعی گریز و رجوع به باطن و ملکوت در انسان به وجود میآید. ([23])
راهکارهای عملی جهت دیدن رؤیاهای صالحه
از مجموع آیات و روایات میتوان به یک جمعبندی جامع و کامل دست یافت و مواردی را به عنوان راهکارهای عملیاتی و کاربردی ارائه داد:
1 . صداقت در گفتار و کردار در طول روز و به هنگام بیداری.
2 . نظم و انضباط در امور زندگی و پرهیز از پراکندگی در کارهای روزانه.
3 . تعدیل و محدود کردن مشغلههای ذهنی و ایجاد آرامش روحی و روانی.
4 . منطقی کردن ارتباطات و توجه به اولویتها و ضرورتها در رابطهها.
5 . پرهیز از گزافه گویی, تعارفات و تعریفهای غیر ضروری و سخنان بیمعنا.
6 . کنترل قوای واهمه و خیال و تحت فرمان قوهی عاقله درآوردن آنها.
7 . توجه به واردات قلبی و درونی چه در زمینهی مطالعات و چه دیدن تصاویر تلویزیونی و غیره. ([24])
8 . ارتباط متعالی با آنچه دارای علوّ مرتبه است همچون ارتباط با قرآن و ائمه معصومان: از طریق سیره و سخن آنها و مهمتر از همه این که عقربهی ذهن خویش را متوجه امام زمان خویش کند.
9 . مراقبه در طول روز, محاسبهی شبانه و در صورت لزوم معاقبهی نفس برای گناهان. ([25])
10. توجه به عبادات و انجام آنها در حدّ کمال و الگوگیری از وارستگان در امور عبادی.
پینوشت:
[1]. اسراء (17) : 85 .
[2]. یونس )10( : 64 .
[3]. تفسیر البرهان, ج 2 , ص 190 و نورالثقلین, ج 3, ص 223.
[4]. تفسیر نورالثقلین, ج 3, ص 225 و روضة الکافی, ج 8 , ص 90, ح 59 .
[5] . تفسیر البرهان, ج 2, ص 190 و روضة الکافی ج 8 , ص 90 , ح 60 .
[6] . نهج البلاغه, حکمت 440 و خطبهی 241.
[7] . زمر (29) : 42 ؛ خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامی باز میستاند و ]نیز] روحی را که در [موقع] خوابش نمرده است [قبض میکند], ...
[8] . انعام (6 ) : 60 .
[9] . مثال منفصل: نوعی از عالم مثال است که خارج از حیطهی نفس بشر بوده و ارتباط مستقیم با خداوند متعال درآن صورت میگیرد, از این رو وقتی کسی با آن مرتبط شود با واقعیت محض در ارتباط است برخلاف عالم مثال متصل که دستبافت نفس و درون انسان است. (برگرفته از درس تفسیر آیةالله جوادی آملی 9 / 10 / 1383)
[10] . صافات (37) : 102 ؛ ... ای پسرک من! من در خواب [چنین] میبینم که تو را سر میبُرم, پس ببین چه به نظرت میآید؟ ...
[11] . یوسف (12) : 4 ؛ [یاد کن] زمانی را که یوسف به پدرش گفت: « ای پدر, من [در خواب] یازده ستاره را با خورشید و ماه دیدم. دیدم [آنها] برای من سجده میکنند.
[12] . انفال (8) : 43 ؛ اذیرکهم الله فی منامک قلیلاً, [ای پیامبر ما یادکن] آنگاه را که خداوند آنان [= سپاه دشمن] را در خوابت به تو اندک نشان داد.
[13] . فتح (48) : 27؛ حقّاً خدا رؤیای پیامبر خود را تحقق بخشید [که دیده بود].
[14] . محمدرضا رضوان طلب, رؤیا از نظر دین و روان شناسی, ص 192.
[15] . محمدحسین طباطبایی, تفسیر المیزان, ج 11, ص 187.
[16] . احمدبن حنبل, مسند, ج 2, ص 268 و صحیح مسلم, ج 7, ص 52 و کنزالعمال, ج 15, ص 371.
[17] . طبرانی, معجم الوسیط, ج 1, ص 123.
[18]. مسند, احمدبن حنبل, ج 6 , ص 153و صحیح البخاری, ج1, ص3 وابن حیان, الثقات, ج1, ص49.
[19] . الکافی, ج 8 , ص 90.
[20] . ر.ک؛ محمدباقر مجلسی, بحارالانوار, ج 58 , ص77, به نقل از روضة الکافی, ص 90.
[21] . ر.ک؛ فخر رازی, تفسیر کبیر و مجمع البیان طبرسی و المیزان ذیل آیهی 60 سورهی اسراء.
[22] . محمدعثمان نجاتی, الادراک الحسی عند ابن سینا, ص 217.
[23] . مرتضی مطهری, زندگی جاوید یا حیات اخروی, ص 18.
[24] . گاهی با دیدن سریالهای متعدد تلویزیونی با موضوعات متفاوت و به ویژه طنزهای شبانه ذهن افراد چنان شلوغ و پر هیاهو میشود که جایی برای دیدن رؤیاهای صالحه نمیماند.
[25] . علامه حسن زاده آملی.
انسان, موجود پیچیدهای است که لایههای متعدد درونی دارد و شناخت تمام زوایای وجود او تاکنون میسّر نشده است. از موارد ناشناختهی وجود انسان میتواند به «روح» و «خواب» اشاره کرده که از ابتدای آفرینش انسان, اندیشهی او را به خود مشغول کرده و هنوز رازهای موجود در آنها, شناخته نشده است. در مورد «روح», آیهی شریفهی )یسئلونک عن الروح, قل الرّوح من أمر ربّی و ما أوتیتم من العلم الاّ قلیلاً(([1]) صریحترین سخن را بیان نموده است. حقیقت روح چنان عمیق و ژرف است که هرگز انسانها به آن دست نخواهند یافت و علم و دانش بشری حتی اگر دوردستترین نقاط کرهی زمین و اجرام آسمانی را کشف کند, باز در شناخت و کشف روح خود که نزدیکتر از هر چیز به اوست عاجز خواهد بود. «خواب» و «رؤیا» نیز از مسایل ناشناختهی بشری است که هنوز نکات مهم بسیاری از زوایای آن شناخته نشده است. درنوشتارحاضر بر آن شدهایم تا به انواع رؤیاها که در واقع نمایانگر انواع شخصیتهای انسانی است بپردازیم و با ارایه راهکارهایی _ به تناسب بضاعت ناچیز خویش _ زمینهی ایجاد رؤیاهای صادقه و صالحه را فراهم آوریم.
بدیهی است که خواب هر فرد جز برای خود او نمیتواند حجت و برهان آشکار جهت اثبات یک قضیه باشد, اما راهنمای مناسب و برجستهای است؛ برای شناخت شخصیت فردی وی. انسانهای خود ساخته و وارسته, خوابهایی حقیقت نما و به اصطلاح رؤیاهای صادقه میبینند و افرادی که دچار روزمرگیها شده و افق فکری آنان سطحی و محدود به ظواهر و مادیات است, در رؤیاها نیز این سطحینگری را دارند و اضغاث احلام نصیب آنان خواهد شد.
رؤیا از دیدگاه معصومان:
در کلام نورانی پیامبر گرامی اسلام و ائمهی معصومین: حقایق بلند و ارزشمندی را در مورد رؤیا مییابیم که ما را به اهمیت این بخش وجودی انسان آگاه میسازد.
در ذیل آیهی شریفهی )لهم البشریٰ فی الحیوة الدنیا(([2]) آمده است:
ابن بابویه مرسلاً قال: أتی رسولالله9 رجلٌ من أهل البادیة له حشم و جمال. فقال یا رسولالله اخبرنی عن قول اللهU الذین آمنوا و کانوا یتقون لهم البشری فی الحیوة الدنیا و فی الاخرة قال9: أما قوله لهم البشری فی الحیوة الدنی فهی الرؤیا الحسنة یراها المؤمن فیبشربها فی دنیاه و أما قول الله عزوجل وفی الاخرة فانها بشارة المؤمن عند الموت یبشر بها عند موته ان الله قد غفرلک ولمن یحملک الی تبرک. ([3] ) و نیز:
محمدبن یحیی عن احمدبن محمد عن معمربن خلاد عن الرضا7؛ قال: ان رسولالله9 إذا أصبح قال لأصحابه؛ هل من مبشّرات؟ یعنی به الرؤیا. ([4])
وعن احمدبن محمدعن ابی فضال عن ابی جمیله عن جابر عن ابی جعفر7 قال: قال رجلٌ لرسول الله9 فی قولالله U )لهم البشریٰ فی الحیوة الدنیا( قال: هی الرؤیا الحسنة یری المؤمن فیبشّربها فی دنیاه.([5])
حضرت امیرالمؤمنین7 نیز میفرمایند: «ما أنقض النوم لعزائم الیوم»([6]) چقدر اتفاق میافتد که خواب ارادههای قوی را ازکار میاندازد و بیاثر میکند.
راز رؤیاه
هنگامی که انسان در بیداری به سر میبرد, حواس پنجگانهی او پیامهایی را از جهان بیرون به مغز وی ارسال کرده و نفس را مشغول مسایل بیرونی میکنند. تصاویر ذهنی او حاصل مشاهدات بیرونی است که از طریق چشم میبیند و مسموعات او حاصل امواجی است که ازطریق گوش به قوهی ادراکی او ارسال میشود. طعم و مزهی آنچه میخورد از طریق حسهای چشایی و بویایی, مدتی نفس را مشغول کرده و به لذت بردن از این واردات میپردازد. به کمک حس لامسه و بساوایی نیز به شناسایی اجسام میپردازد. بدیهی است که حواس پنجگانه, همچون دیگر نعمتهای الهی انسان را برای رساندن به کمال انسانی یاری میکنند. امّا گاه تمام همّت فرد برای کسب و جلب لذت از طریق این حواس است و از نیروهای معنوی خویش غافل میشود. از این رو «جمال» در شریعت ما امری مطلوب و پسندیده است امّا «تجمّل گرایی» که به معنای توقّف در جمال است, ناپسند و مذموم است.
در هر حال, به هنگام بیداری, نفس انسانی مشغول گیرندههای حسی ظاهری خود و تجزیه و تحلیل و استفاده از واردات وجودی است و فرصت و فراغتی برای پرداختن به خود ندارد. در حالت خواب, این حواس ظاهری که رابط انسان و جهان خارج هستند, تعطیل میشوند و ارتباط انسان با جهان خارج از خود قطع میگردد. این تعطیلی و قطع ارتباط, موجب ایجاد فراغت و زمینهای میشودتا نفسوقوهی درّ اکهی انسان به درون پرداخته و پیامهای درونی را دریافت کند و براساس آیهی شریفهی )الله یتوفّی الاٴنفس حین موتها و الّتی لم تمت فی منامها...(([7]) رابطهی او و الله نزدیک و نزدیکتر گردد. و پیامهای درونی را از خداوند متعال که علم بیانتها و قدرت بینهایت دارد, دریافت میکند. در آیهی دیگر آمده است )وهوالذی یتوفاکم باللیل ویعلم ما جرحتم بالنهار(([8])
اکنون این انسان گسسته ازخارج و پیوسته بهدرون,مشاهداتی دارد امّا نه با چشم بیرونی, و اصواتی را میشنود امّا نه با گوش سر. گیرندههای او درونی میشوند و پیامهایی را نیز که دریافت میکند, متفاوت است. البته درخواب به تناسب شخصیت و نوع پیامهاییکه در حالت بیداری میگیرد, دریافت خواهد داشت.
تفاوت در نوع خواب دیدن و ارتباطهای درونی به خاطر تفاوت در اشخاصی است که خواب میبینند, از این رو در نوشتار حاضر به انواع انسانها ونوع خوابهاییکه میبینند, میپردازیم:
الف. افراد عادی و معمولی؛
در طول روز و در حالت بیداری کلیهی دریچههای وجودی آنها نسبت به جهان خارج باز بوده و از طریق حواس ظاهری هرگونه پیامی را دریافت کرده و چارچوب مشخصی برای دریافتهای خویش ندارند. این افراد در خواب نیز همان خاطرات روزانه و تصاویر ذهنی حاصل از مشاهدات خویش را به صورت نامنظم و پراکنده میبینند که گاه هیچ ارتباطی هم با هم ندارند. این گونه خوابها را «اضغاث احلام» مینامند که قابلیت تعبیر ندارند و در واقع مرور یافتههای روزانه است. شاید بتوان گفت: خوابهای این افراد یک نوع «فلاش بک» یا بازگشت به لحظات گذشتهی آنها در بیداری است.
ب. افراد متعالی و وارسته؛
به هنگام بیداری برایدریافتها و پیامهایی که میگیرند, برنامه دارند و حواس ظاهری خود را در جهت صحیح به کار میبرند و همواره برای رسیدن به حق و حقیقت تلاش دارند که در خواب نیز با واقعیت مربوط میشوند. آنها در بیداری به ملکوت اشیا یعنی ارتباط هرچیز با آفرینندهی آن نظر دارند, اگرچه توسط حواس ظاهری تصویری و حالتی از ملک و جلوهی مادی, هر چیز را دریافت میکنند. بدیهی است کسی که در بیداری و با چشم و گوش سر به ملکوت راه مییابد؛ در خواب و با ابزاری چون چشم و گوش دل سریعتر و آشکارتر به ملکوت سر میزند و با انوار مقدس و ذوات مقدسه ارتباط برقرار میکند.
این گونه افراد به فرمودهی مفسر معاصر, آیةالله جوادی آملی با عالم مثال منفصل([9]) که از سوی خداوند متعال ترسیم شده و بافتهی ذهن بشر نیست, مرتبط میشوند و از این رو برخی از حوادث و اتفاقهایی که در آینده رخ خواهد داد, درخواب میبینند. خوابهای اینگونه افراد نیاز به تعبیر ندارد و رؤیای صادقه است. رؤیای حضرت ابراهیم7 که به فرزند خویش فرمود:
)... یا بنّی إنی أریٰ فی المنام أنی أذبحک فانظر ماذا تریٰ...(؛([10]) مصداق بارزی بر این نوع رؤیاها است. در واقع نقطهی آغاز امتحان عظیم این پیامبر الهی در مورد فرزند عزیزش رؤیای صادقه بود و چه زیبا در آیه 104 و 105 همان سوره _ صافات _ میفرماید: ).... یا إبراهیم قد صدقتَ الرؤیا إنا کذلک نجزی المحسنین(
رؤیای حضرت یوسف7([11]) نیز اگرچه در دوران نوجوانی اتفاق افتاده, امّا مصداقی دیگر برای رؤیاهای صادقه و از سنخ خوابهای حقیقت نما است. رؤیای رسولگرامی اسلام در آستانهی نبرد «بدر»([12]) و ورود به مکه برای انجام مناسکعمره([13]) نیز نمونههای دیگری است.
تأثیر اشتغالات ذهنی بر رؤیاه
از مطالب پیشگفته, دانستیم که کیفیت حالات انسان در بیداری نقش بسیار مهمی در رؤیاهای او دارد. زمانی که اشتغالات ذهنی افراد در طول روز پراکنده و متشتت باشد, تصاویر ذهنی پراکنده و حتی گاه نامربوط برای آنان ایجاد میشود و سایهی این تصاویر نامنظم بر رؤیاهای او سنگین میشود.
نکتهی مهم این است که گاه اشتغالات علمی و مطلوب نیز ما را از دیدن رؤیاهای صادقه و صالحه محروم میکند. اگرچه علم و کسب دانش در درجهی والایی قرار دارد و توجه به امور دیگران و رفع مشکلات آنها و امور خیریه بسیار پسندیده و قابل تحسین است امّا اگر همین امور برای فردی به عنوان مشغلهی ذهنی در آید و تمام دغدغهی او این امور باشد, بازهم مانعی جهت ارتباط با ملکوت و دیدن رؤیاهای صادقه میشود. بدیهی است که یک انسان وارسته در حالی که به تعلیم و تعلم میپردازد و خود را به زینت صالحان یعنی احسان و تعادل و نیکی میآراید و زینت متقین, ادای واجبات و ترک محرمات را در خویش نهادینه میکند, باید زمانی برای تفکر و ایجاد آرامش درونی و فراغت از امور گوناگون اختصاص دهد, در این صورت است که به هنگام خواب با واقعیتها سر و کار دارد نه با تصاویر نامنظم و آشفته.
نکتهی دیگر تعدد و تفاوت موضوعاتی است که در حال بیداری درگیر آن هستیم. پراکندگی ذهنی و خستگی از این تشتت در خواب دیدن ما تأثیر زیادی میگذارد.
رؤیاهای صالحه و امانت در گفتار و کردار
انسانها در رابطه با قول و فعل خویش به دو دسته تقسیم میشوند که این انقسام, در رؤیاهای آنان هم تأثیر میگذارد:
الف. افرادی که در گفتار و کردار امانتدار هستند و به نقلهای خود از دیگران کاستی و افزونی ندارند, در رفتارشان نیز آنگونه هستند که میاندیشند, رؤیاهایشان هم امین است و مطابق با واقعیت. آنها چیزی را در خواب میبینند که عیناً در واقع محقق میشود. نظم و انضباط و امانتداری در قول و فعل, موجب منظم و امین بودن رؤیاهای آنان میشود. شوپنهاور معتقد است که هرکس در طی رؤیا, گفتار و کرداری دارد که درست مطابق منش اوست. ([14]) از این رو میتوان توسط تحلیل خوابهای افراد به شخصیت آنها پی برد.
ب. افرادی که نسبتاً امانتدار هستند و گاه از گزافه گویی و غلو و مبالغه و نیز کاستی میپرهیزند, امّا گاهی هم به این آلایندههای اخلاقی آلوده میشوند. این افراد از آنجا که امین محض نیستند و در آرا و نظریات آنان حق و باطل راه مییابد و رفتارهایشان نیز گاه منطبق بر حق است و گاه بر باطل؛ در رؤیاهای خود نیز واقعیت را به همین شکل میبینند. از این رو رؤیاهای آنها نیاز به تعبیر دارد و مستقیماً نمیتوان تطابق آن با واقع را دریافت.
اگر این حالات نفسانی متضاد به میزان زیادی در وجود آنها باشد و پراکندگی قولی و فعلی آنها بسیار باشد؛ فاصلهی بین رؤیای آنها و واقعیت زیاد میشود و معبّر سردرگم و متحیر میگردد و در اکثر مواقع به تعبیر نمیپردازد. زیرا معبّر باید از صورت به معنا عبور کند و به نقطهی اصلی یعنی واقعیت و حقیقت برسد و بدیهی است که درجات معنوی معبّر نیز در این حرکت به سوی واقعیت تأثیر فراوانی دارد. اگر دخل و تصرف کمتری داشته و در نقلها کم و زیادهگویی آنها محدود باشد خوابهایشان قابل تعبیراست و معبر زودتر به نتیجه میرسد.
ج. افرادی که در گفتار و کردار امین نیستند و به هنگام نقل وقایع و یا حتی رؤیاهای خود به کم و زیاده گویی روی میآورند و بسیار دخل و تصرف دارند و پراکندهگو هستند. این افراد, رؤیاهایشان نیز صادق نیست و اصلاً قابلیت تعبیر هم ندارد, زیرا همان اصغاث احلام بوده و تصویری از رفتارهای نامناسب و خاطرات ناموزون روزانه را در خواب میبینند. مرحوم علاّمه طباطبایی; در این مورد مینویسد: «این رؤیاها بیش از یک انتقال یا واسطه خورده, گاه انتقال پس از انتقال و تصرف بعد از تصرف مییابد به گونهای که معبر, توان برگرداندن به اصل و حقیقت ماجرا را ندارد و چنین خوابها را «پریشان» و ... گویند که هیچ تعبیری نخواهد داشت.»([15])
از میان سه گروه مذکور, رؤیاهای گروه اول فوق تعبیر و دقیقاً عین واقعیت است. رؤیاهای گروه دوم در صورتی که افراد, کمتر اهل غلو و گزافه و کمی و کاستی باشند, تعبیر دارد و معبر بدون زحمت و به آسانی آنها را تعبیر خواهد کرد و در صورتی که زیاد اهل دخل و تصرف و کاستی و زیاده گویی باشد بازهم تعبیر دارد امّا معبّر به زحمت افتاده و معلوم نیست همیشه بتواند این فاصلهی زیاد بین صورت و معنا را طی کرده و تعبیر صحیحی ارائه دهد. امّا رؤیاهای گروه سوم دون تعبیر است و قابل اعتبار و ارزش نیست. این تقسیمبندی را میتوان در جدول زیر ارایه نمود:
نوع افراد
برنامهی بیداری
نوع رؤیاه
وضعیت تعبیر
معمولی با ذهن آشفته
حواس ظاهری آمادهی دریافت هرگونه پیام بیرونی بدون محدودیت و چارچوب مشخص انسانی و الهی
تصویری از خاطرات و دریافتهای روزانه = اضغاث احلام
فاقد تعبیر
(دون تعبیر)
متوسط
1. گاهی امین هستند و گاه حق و باطل را در فعل و قول مخلوط میکنند و بیشتر اهل دخل و تصرف و گزافه هستند.
2. گاه امین هستند و گاه غیر امین امّا کمتر اهل دخل و تصرف در قول و فعل هستند.
رؤیاهایی که نامنظم و پراکنده بوده که گاه مطابق با واقعیت و گاه مخالف آن است.
رؤیاهای آنها منظمتر بوده امّا بازهم با واقعیت فاصله داشته و نیاز به تعبیر دارند.
قابل تعبیر
منتهی معبّر به زحمت از صورت به معنا و واقعیت میرسد.
قابل تعبیر
معبّربا سرعت بیشتری میتواند رؤیای آنها را تعبیر کند.
عالی و متعالی
در قول و فعل امین بوده و نظم و انضباط در دریافتهای حسی ظاهری دارند و پیامهای بیرونی را براساس تقوایی که دارند, میگیرند.
رؤیاهای آنها مطابق باواقعیت بوده و در خواب با عالم مثال منفصل مرتبط میشوند.
فوق تعبیر
بنابر آنچه بیان شد, میتوان گفت:
«انسانهای خوب و وارسته رؤیاهای خوب و برجسته میبینند.»
روایت زیبایی در متون اهل سنت و شیعه وجود دارد که این هماهنگی بین شخصیت افراد و رفتارهای انسانی آنها با رؤیاها را بسیار زیبا ترسیم نموده است. پیامبر گرامی اسلام میفرماید:
«أصدقکم رؤیاً أصدقکم حدیثاً؛»([16])
صادقترین شما در قول و فعل, صادقترین هستند از نظر رؤیا. به عبارت دیگرمیفرماید رؤیای صادقه برخاسته از صداقت و راستی در گفتار (حدیث) و رفتار(مایحدث) است. البته این روایت به صورت «أصدقکم حدیثاً صدقکم رؤیاً»([17]) نیز آمده است و پس ازآن رؤیاها به سه بخش تقسیم شده است: الف. رؤیای صالحه و نیک که از ناحیهی خداوند متعال است «الرؤیا الحسنة بشریٰ من الله عزوجل»
ب. رؤیاهایی که ساخته و پرداختهی نفس بشر است «والرؤیا یحدث بها الرجل نفسه»
ج. رؤیاهایی که از ناحیهی شیطان است «والرؤیا تحزینٌ من الشیطان»
از این رو گفته شده است که رؤیای مؤمن جزیی از چهل جزء یا هفتاد جزء نبوت است و این اختلاف در عدد به علت اختلاف دردرجات ایمانی افراد است که تأثیر مستقیم در سطح رؤیاهای آنان دارد. بررسی رؤیاهای انسانهای وارسته و فرهیخته, این مسأله را کاملاً روشن میکند.
رسول گرامی اسلام رؤیاهایی به وضوح و روشنی صبح میدیدند چنان که در روایتی آمده است:
«لایری رؤیا الا جاءت (یأتیه) مثل فلق الصبح؛»([18]) همچون شکاف صبح رؤیاها نزد آن حضرت آشکار میشدند.
به نظر میرسد همین پیامهای بلند و آشکاری که آن حضرت از عالم رؤیا دریافت میکردند, باعث میشد که هر صبح از اصحاب بپرسند: «هل من مبشّرات؟»؛([19]) آیا رؤیاهای بشارت دهندهای دارید؟
و در روایت دیگری آمده است که از پیامبر در مورد معنای مبشرات میپرسند وحضرت میفرماید: «رؤیای صالحه.»([20])
رؤیاهای صادقهی رسول خدا در جریان نبرد «بدر» و ورود به مکه جهت انجام اعمال عمره و جریان شجرهی ملعونه و خواب پیامبرکه دیدند میمونهایی ازمنبرآنحضرت بالامیروند و به عبارتی نزول آیهی 60 سورهی شریفهی اسراء,([21]) از جمله رؤیاهایی استکه درگزارههای فراواندیدهمیشود.
شیخ الرئیس, بوعلی سینا رؤیای صادقه را نتیجهی ارتباط روح با ملکوت یا ملأ اعلی به هنگام خواب و دریافت وحی یا الهام از خداوند میداند و خوابهای آشفته را ناشی از تأثیر احساساتجسمیدرروح آدمی میداند.([22]) شهید مطهری; بر این باور است که در خواب اگرچه از نظر جسمی و ظاهری قوای طبیعی تعطیل میشوند, امّا از نظر روحی و نفسی نوعی گریز و رجوع به باطن و ملکوت در انسان به وجود میآید. ([23])
راهکارهای عملی جهت دیدن رؤیاهای صالحه
از مجموع آیات و روایات میتوان به یک جمعبندی جامع و کامل دست یافت و مواردی را به عنوان راهکارهای عملیاتی و کاربردی ارائه داد:
1 . صداقت در گفتار و کردار در طول روز و به هنگام بیداری.
2 . نظم و انضباط در امور زندگی و پرهیز از پراکندگی در کارهای روزانه.
3 . تعدیل و محدود کردن مشغلههای ذهنی و ایجاد آرامش روحی و روانی.
4 . منطقی کردن ارتباطات و توجه به اولویتها و ضرورتها در رابطهها.
5 . پرهیز از گزافه گویی, تعارفات و تعریفهای غیر ضروری و سخنان بیمعنا.
6 . کنترل قوای واهمه و خیال و تحت فرمان قوهی عاقله درآوردن آنها.
7 . توجه به واردات قلبی و درونی چه در زمینهی مطالعات و چه دیدن تصاویر تلویزیونی و غیره. ([24])
8 . ارتباط متعالی با آنچه دارای علوّ مرتبه است همچون ارتباط با قرآن و ائمه معصومان: از طریق سیره و سخن آنها و مهمتر از همه این که عقربهی ذهن خویش را متوجه امام زمان خویش کند.
9 . مراقبه در طول روز, محاسبهی شبانه و در صورت لزوم معاقبهی نفس برای گناهان. ([25])
10. توجه به عبادات و انجام آنها در حدّ کمال و الگوگیری از وارستگان در امور عبادی.
پینوشت:
[1]. اسراء (17) : 85 .
[2]. یونس )10( : 64 .
[3]. تفسیر البرهان, ج 2 , ص 190 و نورالثقلین, ج 3, ص 223.
[4]. تفسیر نورالثقلین, ج 3, ص 225 و روضة الکافی, ج 8 , ص 90, ح 59 .
[5] . تفسیر البرهان, ج 2, ص 190 و روضة الکافی ج 8 , ص 90 , ح 60 .
[6] . نهج البلاغه, حکمت 440 و خطبهی 241.
[7] . زمر (29) : 42 ؛ خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامی باز میستاند و ]نیز] روحی را که در [موقع] خوابش نمرده است [قبض میکند], ...
[8] . انعام (6 ) : 60 .
[9] . مثال منفصل: نوعی از عالم مثال است که خارج از حیطهی نفس بشر بوده و ارتباط مستقیم با خداوند متعال درآن صورت میگیرد, از این رو وقتی کسی با آن مرتبط شود با واقعیت محض در ارتباط است برخلاف عالم مثال متصل که دستبافت نفس و درون انسان است. (برگرفته از درس تفسیر آیةالله جوادی آملی 9 / 10 / 1383)
[10] . صافات (37) : 102 ؛ ... ای پسرک من! من در خواب [چنین] میبینم که تو را سر میبُرم, پس ببین چه به نظرت میآید؟ ...
[11] . یوسف (12) : 4 ؛ [یاد کن] زمانی را که یوسف به پدرش گفت: « ای پدر, من [در خواب] یازده ستاره را با خورشید و ماه دیدم. دیدم [آنها] برای من سجده میکنند.
[12] . انفال (8) : 43 ؛ اذیرکهم الله فی منامک قلیلاً, [ای پیامبر ما یادکن] آنگاه را که خداوند آنان [= سپاه دشمن] را در خوابت به تو اندک نشان داد.
[13] . فتح (48) : 27؛ حقّاً خدا رؤیای پیامبر خود را تحقق بخشید [که دیده بود].
[14] . محمدرضا رضوان طلب, رؤیا از نظر دین و روان شناسی, ص 192.
[15] . محمدحسین طباطبایی, تفسیر المیزان, ج 11, ص 187.
[16] . احمدبن حنبل, مسند, ج 2, ص 268 و صحیح مسلم, ج 7, ص 52 و کنزالعمال, ج 15, ص 371.
[17] . طبرانی, معجم الوسیط, ج 1, ص 123.
[18]. مسند, احمدبن حنبل, ج 6 , ص 153و صحیح البخاری, ج1, ص3 وابن حیان, الثقات, ج1, ص49.
[19] . الکافی, ج 8 , ص 90.
[20] . ر.ک؛ محمدباقر مجلسی, بحارالانوار, ج 58 , ص77, به نقل از روضة الکافی, ص 90.
[21] . ر.ک؛ فخر رازی, تفسیر کبیر و مجمع البیان طبرسی و المیزان ذیل آیهی 60 سورهی اسراء.
[22] . محمدعثمان نجاتی, الادراک الحسی عند ابن سینا, ص 217.
[23] . مرتضی مطهری, زندگی جاوید یا حیات اخروی, ص 18.
[24] . گاهی با دیدن سریالهای متعدد تلویزیونی با موضوعات متفاوت و به ویژه طنزهای شبانه ذهن افراد چنان شلوغ و پر هیاهو میشود که جایی برای دیدن رؤیاهای صالحه نمیماند.
[25] . علامه حسن زاده آملی.