تحلیل عناصر تزئینی کتیبه های ظروف فلزی دوره سلجوقی خراسان (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

عصر سلجوقیان، یکی از ادوار خلاقانه جهان اسلام و هنرهای ایرانی است. از میان هنرهایی که توانست شکوفایی اش را در این عصر رقم بزند، فلزکاری است که به روش سلجوقی منسوب است. در فلزکاری این دوره سبک و روش خاص و مستقلی به وجود آمد که در سایه تشویق و حمایت امراء و سلاطین سلجوقی ایجاد شد و هنرمندان و صنعتگران به ویژه در نواحی شمال شرق ایران یعنی خراسان و ماوراءالنهر، روش ها، فنون و سبک های جدیدی آفریدند. بارزترین وجه تزیینی این آثار، کتیبه هایی هستند که برگرداگرد یا بخشی از بدنه فلزی اثر خودنمایی می کنند و حاوی اطلاعات ارزنده ای هستند. تنوع نگاره ها و خط نگاره های زیبایی که بر بستر این کتیبه ها نقش بسته است، نه تنها اطلاعات محتوایی از فرهنگ و اعتقادات آن روزگار در اختیار می گذارند، بلکه منبع تصویری و نوشتاری غنی را ارائه می دهند که بر کیفیت ممتاز آرایه های ظروف فلزی مکتب هرات تاکید می کنند. در این پژوهش، شناخت کیفیت کتیبه های این ظروف در دو حوزه نگاره و خط نگاره مدنظر است. نتایج کلی تحقیق، انعکاس دهنده ی دیدگاه های فرهنگی و اعتقادی سازندگان ظروف و بازتاب وضعیت هنرهای نوشتاری و تصویری جامعه آن روزگار هستند. شاخصه های زیباشناختی کتیبه های ظروف فلزی مکتب هرات در عصر سلجوقی در بکارگیری تزئینات هندسی، گیاهی، جانوری و انسانیِ متنوع و استفاده از خط تصویری (نوع دیگری از نقوش مرکب که از ترکیب خط با صور جانوری یا انسانی ایجاد می شود) به زبان عربی و خطوط کوفی و نسخ مشهود است که با مضامینی چون عبارات دعایی، تمجید و بیان قدرتِ دارنده ی ظرف و ثبت اسامی هنرمندان، صنعتگران و سفارش دهندگان همراه شده است. این مقاله به روش تحلیلی-تطبیقی و جمع آوری منابع به طریق کتابخانه ای-اسنادی انجام شده است.