نظارت و نقد قدرت در حکومت علی علیه السلام

مقدمه

برای بررسی چگونگی نقد و نظارت قدرت در دیدگاه اسلام و حکومت علی علیه‏السلام ، مقدمتا ارائه توضیحات مختصر در خصوص مفهوم قدرت و آزادی ضروری می‏نماید.

قدرت (Power) در اصل واژه‏ای است عربی (القدرة) که در فرهنگ‏های لغت در معنای توانایی، توانستن، توانمندی، زور، برتری، نیرو، توان، اقتدار و سلطه آمده است (آریان پور، 1366، ص 1619/ معین، 1363، ص 197/ نبوی، 1379، ص 9).

قدرت در معنای اصطلاحی آن عبارت است از هر عاملی که بتواند کنترل شخصی بر شخص دیگر را به‏وجود آورد، حفظ کند و شامل شود و نیز کلیه روابط اجتماعی ـ از خشونت تا روابط دقیق و ظریف روانی ـ را دربر می‏گیرد که به کمک آنها، فردی فرد دیگر را کنترل می‏کند (Mogenthou, 1973, P.9)؛ به تعبیری دیگر، قدرت، توانایی وادار کردن فردی به انجام چیزی است که آن چیز یا آن کار را جهت انجام دادن، انتخاب نمی‏کند (Robertson, 1998, P.221). «قدرت مجموعه‏ای از عوامل مادی و معنوی است که موجب به اطاعت درآوردن فرد یا گروه توسط فرد یا گروه دیگر می‏شود» (زنجانی، 1366، ص 56).

در یک مفهومِ محدود «قدرت وسیله‏ای است برای رسیدن به اهداف فردی و اجبار دیگران به انجام اموری که در صورت عدم انجام آن، امور از طریق استفاده از محرک‏های منفی و مثبت انجام خواهد شد» (لیذر، 1367، ص 31).

در یک مفهوم کلی «قدرت با اقتدار یا نفوذ مشروع نیز ارتباط دارد؛ یک شخص زمانی دارای نفوذ می‏باشد که دیگران تحت تأثیر وضعیت یا مقام اجتماعی خاص، دانش و تجربه او حاضر به پذیرش توصیه‏ها و عقاید وی باشند» (پیشین)؛ در هر حال قدرت را می‏توان توانایی واداشتن فردی برای انجام کاری دانست که دو جنبه دارد: کسی که آن را اعمال می‏کند و فردی که آن را می‏پذیرد.

آزادی از مباحث مهم در اندیشه سیاسی است و اندیشمندان سیاسی به دلیل اهمیتی که بشر به آزادی و آزاد بودن خویش از قدیم‏الایام داده است، توجه خاصی به آن داشته‏اند و تعاریف و دسته‏بندی‏های مختلفی از آن ارائه داده‏اند.

آزادی (Freedom) در لغت به معنای رهایی، بی‏قید و بندی، معافیت، آسانی، روانی، استقلال و ... می‏باشد (آریان‏پور، 1366، ص 404/ معین، 1363، ص 151).

آزادی در علم سیاست «استقلال و رهایی فرد یا گروهی است از جلوگیری و ممانعت که به وسیله دیگر افراد، گروه‏های حکومت، جامعه و یا اوضاع محدود کننده وضع شده باشد. در یک اجتماع متشکل، آزادی نسبی وجود دارد و مطلق نیست و فرد نمی‏تواند همه اعمال دلخواه خویش را همیشه انجام دهد. آزادی مطلق تولید هرج و مرج می‏کند» (کارلتون، 1356، ص 119).

از نظر هگل «آزادی اطاعت از قوانین دولت است» (کاریت، [بی‏تا]، ص 26). هابس آزادی را نبودن مانع بر سر راه جنبش می‏داند (مقدم، 1344، ج 2، ص 125). جان لاک می‏نویسد: «آزادی انسان در آن است که جز قانون طبیعت، قدرتی بر او فرمانروا نباشد» (پیشین). از نظر کانت، آزادی «مجموعه شرایطی است که به وسیله آن قدرت اختیار و استقرار اداره یک فرد می‏تواند با قدرت اختیار فرد دیگری سازگار و منطبق شود» (بیگدلی، 1376، ج 1، ص 217).

آزادی در ماده چهار اعلامیه حقوق بشر به معنای «قدرت داشتن بر انجام هر کاری که مستلزم زیان دیگران نباشد» آمده است (دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، 1368، ص 240).

آزادی انواعی دارد که مهم‏ترین آنها عبارتند از: آزادی سیاسی، عقیده، بیان، احزاب، اقتصادی، کسب و کار، مالکیت خصوصی، فلسفی، عرفانی، حقوقی. (همان، ص 265ـ280/ جعفری، 1373، ص 335/ WWW.emad baghi.com).

از میان انواع آزادی‏ها آنچه با نقد و نظارت قدرت ارتباط دارد، آزادی عقیده بیان است، یعنی فرد در بیان عقاید و افکار خود آزاد باشد. در ماده نوزده اعلامیه حقوق بشر درباره آزادی عقیده و بیان آمده است: «هر کس حق آزادی عقیده و بیان دارد و حق مزبور آن است که فرد از داشتن عقاید خود بیم و اضطراری نداشته باشد» (همان، ص 244).
نقد و نظارت قدرت در دیدگاه اسلام

در اندیشه اسلامی، برای کنترل حکومت، اصولی وضع شده است تا به کمک آن قدرت مهار شود؛ چه اینکه اسلام اصل نقد و نظارت قدرت را پذیرفته است و بر آن تأکید دارد؛ ضمن آنکه طرز حکومت اسلامی ـ که مشروط و مقیّد به شریعت است ـ حدود فعالیت‏های حکومت را معین کرده است.

از دیدگاه اسلام، همه مردم آزاد آفریده شده‏اند و هیچ کس حق حکومت و سرپرستی بر شخص دیگر را ندارد و از نظر علمای اسلامی، مذهب و سیاست دو جنبه قدرت، و دین و دنیا مکمل هم هستند (Rosenthal, 1968, P. 8-9, 25) و «نظارت بر حکومت، حق مردم است، آن هم حق پیشینی و بی‏اذن وساطت هیچ قدرت و منبعی» (سروش، [بی‏تا]، ص 184).

«آزادی بیان و انتقاد در نظام اسلامی مصون و تضمین شده است ... و اسلام اظهار نظر و انتقاد را از جمله فرایض و واجبات می‏داند» (قرضاوی، 1379، ص 84). از نظر اسلام هیچ تفاوتی بین حاکم و مردم از لحاظ حق نقد و نظارت بر همدیگر وجود ندارد. اساس اسلام در کنار نقد و نظارت قدرت به اصل آزادی که لازمه این کار است، توجه دارد؛ تا حدی که پذیرش اکراهیِ بالاترین مقوله مذهبی ـ که همان دین می‏باشد ـ را نیز توصیه نمی‏کند: «لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی» (بقره: 256 / حائری، 1995، صص 155 و 163) و بر انجام تحقیق مذهبی (توبه: 6) و شنیدن سخنان و پیروی کردن از بهترین گفتار که لازمه آن تفکر است، تأکید دارد (زمر: 17ـ18) و تفتیش عقاید را نفی می‏کند (نساء: 98).

همچنین قرآن امر به معروف و نهی از منکر را برای نقد و نظارت قدرت مطرح کرده و بر آن تأکید دارد: «کنتم خیر اُمّةٍ اُخرِجت للناس تأمُرون بالمعروفِ و تنهون عن المنکر»: شما نیکوترین امتی هستند که بر آن قیام کردند که مردم را به نیکوکاری وادارند و از بدکاری باز دارند» (آل‏عمران: 110).

آیه دیگری از قرآن، ترک این فریضه را موجب فراموش شدن انسان از سوی خدا می‏داند (توبه: 67) و در احادیثی که از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نقل شده، نقد و نظارت قدرت مورد تأیید قرار گرفته است: «هر گاه امت مرا دیدید که جرئت ندارند به ستمگر، نه بگویند، آنها را به حال خود واگذارید» (قرضاوی، پیشین) و «هر گاه مردم، ستم ستمکاری را ببینند و دست او را نگیرند، بعید نیست که خداوند مجازاتی فراگیر را دامنگیر همه آنها بگرداند» (همان).

همچنین از پیامبر روایت شده که فرموده است: «اختلافُ اُمّتی رَحمةً» (دفتر حوزه و دانشگاه، 1368، ص 272) که این مسئله آشکارا به اهمیت تبادل افکار و نقد و نظارت قدرت که لازمه آن آزادی بیان است، اشاره دارد.

اعمال و رفتار پیامبر گواه آن است که ایشان نقد و نظارت قدرت را قبول داشته است و رفتار خلفای اولیه، بیانگر آن است که آنان نقد و نظارت قدرت را پذیرفته بودند و آن را حق مردم می‏دانستند.

یعقوبی می‏نویسد: «ابوبکر در همان آغاز زمامداری خود گفت: من اکنون با اینکه بهتر از شما نیستم، بر شما حکومت یافتم؛ پس اگر راست بودم، مرا پیروی کنید و اگر کج شدم، مرا راست کنید (یعقوبی، 1374، ج 2، ص 2/ ابن قتیبه، 1380، ص 34/ ابن اعثم، 1372، ص 8).

عمر طی خطبه‏ای گفت: «مردم! هیچ حق‏دارنده‏ای در حق خود تا این درجه نرسیده که در معصیت خداوند از او اطاعت شود. مردم! حقوقی که بر من و شماست، با شما در میان می‏گذارم تا بر اساس آن از من بازخواست کنید» (مودودی، 1983، ص 97).

عثمان نیز در نخستین خطبه خود، گفت: بشنوید! من پیروی کننده‏ام نه تعیین کننده طریق جدید» (همان، ص 98).

ابوالاعلی مودودی در کتاب ارزشمند خود با نام خلافت و ملوکیت، ضمن شرح چگونگی تبدیل خلافت به ملوکیت و تحلیل دوران خلافت خلفای راشدین و عصر ملوکیت (حاکمیت معاویه) می‏نویسد: «از مهم‏ترین خصوصیات دوره خلفای راشدین یکی آن بود که آزادی کامل انتقاد و اظهار عقیده در آن وجود داشت و خلفا همواره در محضر ملتشان بودند؛ امّا با شروع حکومت معاویه، خلیفه از مردم فاصله گرفت و راه انتقاد از او بسته شد (همان، ص 109ـ111).

مفهوم آزادی در اسلام، به نحو بسیار زیبایی در گفت‏وگوی امام صادق علیه‏السلام با عبداللّه‏ بن جندب مطرح شده است: «مَن اَصبَحَ مَهُموما لِسویَ فَکاکَ رقبةً فَقد اَهون علیه الجلیلِ و رغبَ من ربِّه فی اَربح الحقیرِ»: انسانی که تلاش و اندوه او در راهی به غیر از آزادی او صرف شود، کار بزرگی را که همان آزادی است ناچیز و کم پنداشته و به بهره‏ای ناچیز از خداوند راضی شده است (الحرانی، 1400 ق، ص 313).

برخی از روش‏هایی که در اسلام، برای نقد و نظارت قدرت وجود دارد، عبارتند از: «امر به معروف و نهی از منکر، نصیحت به امام مسلمین، مقابله با کاربرد ظالمانه قدرت، انتقاد سالم و افشای قدرت ظالم» (نبوی، 1379، ص 43).

نقد و نظارت قدرت در حکومت علی علیه‏السلام

از جمله اصول مهم در حکومت علی علیه‏السلام پذیرش حق نقد و نظارت قدرت از سوی مردم است که در راستای تحقق آن، حضرت نه تنها بر اجرای این اصل پافشاری می‏کرد، بلکه آن را از حقوق اساسی مردم می‏دانست که، چنانچه حاکمی از وظایف خود تخطی کرد، به نقد او بپردازند و اگر مؤثر نیفتاد به عزل او اقدام کنند.

اساسا راه و رسم علی علیه‏السلام مخالفت با استبداد بود و حضرت برای آنکه زمامدار از عدالت فاصله نگیرد، مردم را مراقب حاکمان و منشأ حکومت و امر نهی می‏دانست (جرداق، 1376، ج 5، ص 135).

حضرت، در قالب اصولی زمینه نقد و نظارت قدرت را فراهم ساخت که در ادامه، با استناد به برخی منابع تاریخی کتاب مهمی چون نهج‏البلاغه و آثار محققان اسلامی و غربی به تشریح آن خواهیم پرداخت.

نخستین اصلی که در نقد و نظارت قدرت مؤثر است و اگر مهیا نشود، نقد و نظارتی صورت نخواهد گرفت، اصل آزادی به‏خصوص آزادی بیان است.

علی علیه‏السلام به سبب نگاه آرمانی به قدرت (کریمی، 1381، ص 89ـ118 و 1424 ق، ص 1ـ18) آزادی مردم در بیان حقایق در نزد حاکمان را پذیرفته بود و به آن عمل می‏کرد؛ در حقیقت «سیره حضرت، همه‏اش ترغیب است که مردم حرفشان را در مقابل حاکم بزنند و تبعیت کوکورانه نکنند و آنچه را که در ذهن دارند با حاکم در میان بگذارند و [در این میان] ابهت و عظمت حاکم نباید مانع شود» (روحانی، 1375، ص 109).

علی علیه‏السلام نگاه خودکامانه از سوی زمامداران به مردم و نگاه مملوکانه از جانب مردم به حاکمان را بزرگترین آفت حکومت می‏دانست و بسیار تلاش کرد تا این امور را از ساحت حکومت خود پاک کند؛ از این روست که به شدت با استبداد و خودرأیی مبارزه می‏کرد.

ترویج آزادی اندیشه و تأکید بر تعقل و توجه به انتقادهای مخالفان و تأکید بر نظارت فراگیر از جمله ویژگی‏های برجسته شیوه حکومتی علی علیه‏السلام بود؛ تا حدی که بر پایه اصل ترویج آزادی در عهد حضرت «هرگز کسی با خشونت و فشار به پیروی از حق وادار نگردید» (تاری، 1381، ص 174).

مؤلف کتاب آزادی در نهج‏البلاغه به‏خوبی به بررسی جایگاه آزادی و امکان نقد و نظارت قدرت و پذیرش آن از سوی علی علیه‏السلام پرداخته است و معتقد است: علی علیه‏السلام با پایبندی به اصولی، سعی در برقراری این امر کرده است که برخی از آنها عبارتند از: توضیح امور به مردم به جای پرده‏پوشی، تشویق به انتقاد، برگزاری نشست عمومی بدون نگهبان و پاسدار، مراقبت بر عملکرد دولتمردان و رفتار آنها با مردم، توجه به رعایت حال اکثریت، مذاکره و مدارا به جای قهر و خشونت، تبیین به جای تحمیل، رعایت تقوا و عدالت در رابطه با گروه‏های مخالف و مراقبت از حقوق آنان، صبر و سکوت در مقابل اقدامات مخالفان، ارشاد به جای اجبار، احترام به انتخاب مردم، تلاش در حفظ وحدت، آوردن حجت‏های گوناگون برای مخالفان، درنگ برای تألیف قلوب، منع دشنام‏گویی، اختیار و آزادی دادن به شهروندان و مردم، مهر و محبت با دشمن، علاقه به بقای دشمن، جنگ تدافعی نه تعرضی و ابتدایی، مکاتبه با دشمن، صلح‏طلبی، ترجیح مدارا و منطق بر خشونت، اهمیت و ارزش دادن به آگاهی توده‏ها و تحبیب در برابر تأکید (بازرگان، 1377، ص 35ـ170).

علی علیه‏السلام نقد و نظارت قدرت را پذیرفته است. ابن اعثم می‏نویسد: «مردی مصری به او گفت: "ای ابوالحسن! ما بدین شرط با تو بیعت می‏کنیم که اگر چونان عثمان در میان ما عمل کردی، تو را بکشیم". علی پاسخ داد: آری» (ابن اعثم کوفی، 1372، ص 246ـ247).

حضرت فرمود: «انسان‏ها اصالتا آزاد آفریده شده‏اند و هیچ کس از صاحبان زر و زور، حق سلب این آزادی را از دیگران ندارد» و علی علیه‏السلام آزادی بیان را محترم می‏شمردند و حتی مردم را به انتقاد و بیان آزاد در مقابل خود تشویق و ترغیب می‏کردند (احمدی، 1379، ص 75ـ76).

علی علیه‏السلام به یاران خود اجازه نقد سیاست‏های خود را می‏داد. ابن ابی‏الحدید می‏نویسد: «روزی مالک اشتر به علی علیه‏السلام اعتراض کرد که چرا فرزندان عباس را به کار گمارده است. علی علیه‏السلام در پاسخ فرمود: هم اکنون افراد لایق‏تر از آنان سراغ داری؟ معرفی کن تا به حکومت منصوب کنم» (ابن ابی‏الحدید، 1965 م، ج 15، ص 98ـ99).

دو اصل مهم در فلسفه سیاست علی علیه‏السلام عبارت است از:

1. هیچ کس جز خداوند با حق نسبت یک طرفه ندارد؛

2. در یک امت سالم، ضعفا حق را بدون لکنت زبان از اقویا می‏گیرند (سروش، 1377، ج 1، ص 163).

علی علیه‏السلام نه تنها به آزادی در نقد و نظارت قدرت معتقد است، بلکه خود هم علی‏رغم 25 سال دور ماندن از قدرت (Altijani, 1995, P.19) عملاً به نقد قدرت پرداخته است و در مواردی از خلفای قبلی خود انتقاد کرده است؛ البته انتقادی از نوع مثبت، سازنده، تحلیلی و منطقی؛ نه تخریبی، احساساتی و متعصبانه. علی علیه‏السلام از ابوبکر در خطبه «شقشقیه» به علت گرفتن حق خلافت و واگذاری آن به عمر انتقاد می‏کند و از عمر به سبب دو ویژگی انتقاد می‏کند، یکی «خشونت زیاد، به حدی که همراهان او از گفتن حقایق بیم داشتند و دیگر شتابزدگی مکرر و سپس معذرت‏خواهی از اشتباه» (مطهری، 1354، ب، ص 161).

علی علیه‏السلام در عهد عثمان در مواردی از سیاست‏های خلیفه به‏شدت انتقاد می‏کند و اعتراض خود را نسبت به اقدامات او اعلام می‏دارد. حضرت به اعتراض، ابوذر تبعیدی را بدرقه می‏کند و سخنانی می‏گوید که خطاب آن به شخص خلیفه است: «ابوذر! همانا تو برای خدا به خشم آمدی و این مردم بر دنیای خود از تو ترسیدند و تو بر دین خویش از آنان ترسیدی، اگر دنیای آنان را می‏پذیرفتی، تو را دوست می‏داشتند» (شریف رضی، 1376، ص 128 ـ 129).

علی علیه‏السلام در جریان گفت‏وگویی به‏شدت از رفتارهای عثمان انتقاد می‏کند: «خویشتن را بپای! به خدا تو کور نیستی تا بینایت کنند؛ نادان نیستی تا تو را تعلیم دهند. بدترین مردم نزد خدا امامی است ستمگر، خود گمراه و موجب گمراهی کسی دیگر که سنت را بمیراند و بدعت را زنده کند» (همان، ص 168).

بنا به روایت ابن ابی‏الحدید، علی علیه‏السلام حاضر نشد عثمان را با ابوبکر و عمر برابر بداند و از او به سبب آزاد گذاشتن خویشان خود در تصرف جان‏ها و اموال مردم انتقاد کرد و او را مسئول رفتار کارگزارانش دانست (ابن ابی‏الحدید، 1378، ج 9، ص 15ـ16).

علی علیه‏السلام در خطبه‏ای دیگر درباره عثمان فرمود: «بی‏مشورت دیگران به کار پرداخت و کارها را تباه ساخت» (شریف رضی، 1376، ص 13) و در خطبه «شقشقیه» شدیدترین انتقاد خود را نسبت به اعمال عثمان آشکار ساخت: «همچون چارپا بتاخت و خود را در کشتزار مسلمانان انداخت و پیاپی دو پهلو را آکنده ساخت. خویشاوندانش با او ایستادند و بیت‏المال را خوردند و بر باد دادند؛ چون شتر که مهار برد و گیاه بهاران چرد، چندان اسراف ورزید که کار به دست و پایش پیچید و پرخوری به خواری و نگونساری کشید» (همان، ص 10 ـ 11).

علی علیه‏السلام در جریان شورش بر ضد عثمان از موضع‏گیری متفاوت او نسبت به خود شگفت کرد و این اعتراض را در خطاب به عبداللّه‏ بن عباس که حامل نامه‏ای از عثمان مبنی بر خروج علی علیه‏السلام از شهر بود، آشکار ساخت: «پسر عباس! عثمان جز این نمی‏خواهد که چون شتر آبکش بُوَم، با دلوی بزرگ پیش آیم و پس روم» (همان، ص 269).

علی علیه‏السلام همان طور که به انتقاد از خلفا برخاست، در راستای انتقاد و نظارت قدرت، انتقاد از خود را نیز می‏پذیرفت. در دیدگاه علی علیه‏السلام مردم باید ناظر بر جریانات باشند و با ارائه دیدگاه‏های خود، بر آنچه می‏گذرد وقوف کامل داشته باشند؛ به حدی که حضرت خیرخواهی و انتقاد مردم از خود را جزء حقوق آنان می‏داند (همان، ص 36) و در این‏باره می‏گوید: «از جمله حق‏های خدا بر بندگان، یکدیگر را به مقدار توان اندرز دادن و در برپاداشتن حق، یاری کردن است» (همان، ص 249).

علی علیه‏السلام در تدبیر اجتماع به هیچ وجه در مقام تشریفات حکومت‏داری نبود و اساسا در مقام بیان و آموزش این نکته بود که کارگزاران سیاسی از خطا و اشتباه مصون نیستند و جالب آنکه در بطن کلام مولا نوعی نگرانی نسبت به رواج اندیشه خطاناپذیری رهبران است (خسروی، 1373، ص 31/ کریمی، 1381، الف، ص 196 ـ 223).

حضرت با پذیرش حق نقد و نظارت قدرت برای مردم فرمود: «از گفتن حق، یا رای زدن در عدالت باز مایستید که من، نه برتر از آنم که خطا نکنم و نه در کار خویش از خطا ایمنم، مگر که خدا مرا در کار نفس کفایت کند که از من بر آن تواناتر است» (شریف رضی، 1376، ص 250).

علی علیه‏السلام قطع رابطه حاکم با مردم را بسیار خطرناک و سبب بی‏اطلاع شدن از کارها و ناتوان شدن از تشخیص کارهای بزرگ و کوچک، زشت و زیبا و حق و باطل می‏داند (همان، ص 367) و به مالک می‏گوید: «هرگز مگو امیر شده‏ام و هر گونه امر کنم، باید اطاعت شود» (جعفری، 1373، ص 197).

حضرت حتی اطاعت از خود را منوط به انجام ندادن شر می‏داند؛ به حدی که در این‏باره به مردم توصیه می‏نماید چنانچه شری از او دیدند از او کنار کشیده، نافرمانی کنند که این حق مسلم آنهاست و در این‏باره می‏فرماید: «پس اگر خیری دیدید، مرا به آن یار باشید و اگر شری دیدید از آن به کنار باشید» (شریف رضی، 1376، ص 183) و خود فرمود: «ای مردم! به خدا من شما را به طاعتی برنمی‏انگیزم، جز که خود پیش از شما به گزاردن آن بر می‏خیزم و شما را از معصیتی باز نمی‏دارم، جز آنکه پیش از شما آن را فرو گذارم» (همان، ص 181).

بنابراین ملاحظه می‏شود که علی علیه‏السلام بر لزوم اطاعت از خیر تأکید دارد و برای مردم حق نقد و نظارت قدرت و عدم پیروی از دستورات حاکم در صورت مشاهده شر را قایل است.

اصل دیگری که حضرت در نقد و نظارت قدرت، به آن توجه دارد نکوهش چاپلوسی و ستایش بی‏مورد است.

علی علیه‏السلام در بحبوحه جنگ صفین بر ضرورت نقد و نظارت قدرت به دور از چاپلوسی تأکید دارد: «مرا به نیکی مستایید و با من چنان‏که با سرکشان گویند، سخن مگویید و با ظاهرآرایی آمیزش مدارید و شنیدن حق را بر من سنگین مپندارید و نخواهم مرا بزرگ انگارید؛ چه آن کس که شنیدن حق بر او گران افتد و نمودن عدالت بر وی دشوار بود، کار به حق و عدالت کردن بر او دشوار است» (همان، ص 249ـ250).

حضرت به نفی تشریفات ملوکی می‏پردازد و به رعیت توصیه می‏کند برای کسب رضایت حاکم در استقبال از او خود را به رنج نیفکنند: «چون دهقانان انبار، هنگام رفتن امام علیه‏السلام به شام او را دیدند و برای [احترام به] وی پیاده شدند و پیشاپیش او دویدند، فرمود: "این چه کار بود که کردید؟" گفتند: "عادتی است که داریم و بدان امیران خود را بزرگ می‏شماریم". فرمود: "به خدا که امیران شما از این کار سودی نبرند و شما در دنیایتان خود را بدان رنج افکنید و در آخرتتان بدبخت گردانید و چه زیانبار است رنجی که کیفر در پی آن است و چه سودمند است آسایشی که با آن از آتش در امان است"» (همان، ص 366 ـ 367).

علی علیه‏السلام در نکوهش استبداد، خودرأیی و ستایش، می‏فرماید: «بپرهیز از خود پسندیدن و به آن مطمئن بودن و ستایش را دوست داشتن» (همان، ص 340).

حضرت در نامه خویش به مالک اشتر سخن‏چینی را نکوهش کرده، به او سفارش می‏کند: «شتابان، گفته سخن‏چین را مپذیر که سخن‏چین فردی خیانت‏باز است، هر چند خود را همانند خیرخواهان سازد» (همان، ص 328).

علی علیه‏السلام در نامه معروف خویش به مالک اشتر توصیه می‏کند: «آن کس را بر دیگران بگزین که سخن تلخ را به تو بیشتر گوید و در آنچه کنی یا گویی و خدا آن را از دوستانش ناپسند دارد، کمتر یاری‏تان کند و به پارسایان و راست‏گویان بپیوند و آنان را چنان بپرور که تو را فراوان نستایند و با ستودن کار بیهوده‏ای که نکردی، خاطرت را شاد ننمایند که ستودن فراوان خودپسندی آورد و به سرکشی وادارد» (پیشین).

حضرت در مواردی دیگر هم بر نقد و نظارت قدرت به دور از ستایش و چاپلوسی تأکید کرده است (همان، ص 382، 391، 397 و 444/ کریمی، 1381، ب، ص 376ـ408) چه اینکه می‏دانست مداحی، حاکمان را جبار خوهد کرد (سروش، 1379، ص 194 ـ 195).

اصل دیگری که علی علیه‏السلام در زمینه نقد و نظارت قدرت به آن توجه دارد، صراحت و صداقت حاکمان با مردم است.

حضرت مانند معاویه که فقط در موارد ضروری به اراده انتخاب کنندگان احترام می‏گذاشت، عمل نمی‏کرد (Lambton, 1970, Vol IA, P.75)، بلکه همواره به نظر مردم توجه ویژه‏ای داشت و اساسا تفاوت سیاست خود با معاویه (Lammens, 1908, P.125) را پایبندی خود به مسائل اخلاقی می‏دانست: «به خدا سوگند! معاویه زیرک‏تر از من نیست، لیکن شیوه او پیمان‏شکنی و گنهکاری است، اگر پیمان شکنی ناخوشایند نمی‏بود، زیرک‏تر از من کسی نبود» (شریف رضی، 1376، ص 236).

حضرت به سبب پایبندی به سیاست ایده‏الیستی، بر صراحت‏گویی و صداقت حاکم با مردم و مردم با حاکم تأکید داشت: «پیشوای قوم باید با مردم خود به راستی سخن راند و پراکندگی را به جمعیت رساند و ذهن خود را آماده پذیرفتن گرداند... وگرنه کار ستمکار بزرگ گردد و دعوت حق اندک و کم‏خریدار» (همان، ص 102). علی علیه‏السلام از مردم درخواست می‏کند: «مرا یاری کنید به خیر خواهی نمودن و نصیحتی تهی از فریب و دورویی» (همان، ص 117).

حضرت برای آنکه صداقت و صراحت‏گویی رواج یابد، خود در میان مردم می‏گشت و از مشکلاتشان باخبر می‏شد و به کارگزاران خود نیز توصیه می‏کرد بدون واسطه سخنان مردم را بشنوند و به رفع درخواست‏های آنان بپردازند. ایشان در این زمینه به مالک سفارش می‏کند: «بخشی از وقت خود را خاص کسانی کن که به تو نیاز دارند و نگهبانان را از آنان بازدار تا سخنگوی آنان با تو بی‏درماندگی سخن گوید» (همان، ص 336).

علی علیه‏السلام به قثم بن عباس ـ والی مکه ـ توصیه می‏کند زمینه‏های سخن گفتن صریح مردم در حضور خود را فراهم سازد: «جز زبانت پیام‏رسان مردم نباشد و جز رویت دربان؛ و هیچ جاجتمند را از دیدار خود محروم مگردان» (همان، ص 352). حضرت حتی برای رفع سوءظن‏های احتمالی از کارگزارانش، از جمله مالک می‏خواهد در مواقع اشتباه و ستم عذر خود را با صراحت به اطلاع مردم برسانند تا از بدی‏های آنان ایمن شوند (همان، ص 337).

از خطبه‏های 19، 25، 27، 34، 92 و 208 نهج‏البلاغه استنباط می‏شود که علی علیه‏السلام از اوضاع نابسامان زمانه بسیار ناراحت است و «از جامعه‏ای سخن می‏گوید که ساختار آن به‏شدت تباه است؛ به گونه‏ای که مردمان صراحت و صداقت را بر نمی‏تابند و گویندگان حق، اندک می‏شوند و زبان‏ها از صداقت و صراحت بریده است. ترس ، جهل و نفع، زبان‏ها را از حق‏گویی به کام فرو برده است و آنان که حق را پاس بدارند به خواری کشیده می‏شوند» (دلشاد تهرانی، 1379، ص 90).

مهم‏ترین اصل اسلامی که در زمینه نقد و نظارت وجود دارد، «امر به معروف و نهی از منکر» است که علی علیه‏السلام مردم را به نقد و نظارت قدرت با اتکا به این اصل تشویق می‏کند و آن را لازمه بقای سلامت جامعه می‏داند. حضرت برپایی امر به معروف و نهی از منکر را برابر با جهاد می‏داند و می‏فرماید: «جهاد بر چهار شعبه است: به کار نیک وادار نمودن و از کار زشت منع فرمودن و پایداری در پیکار با دشمنان و دشمنی با فاسقان، پس آنکه به کار نیک واداشت، پشت مؤمنان را استوار داشت و آنکه از کار زشت منع فرمود، بینی منافقان را به خاک سود» (شریف رضی، 1376، ص 365).

علی علیه‏السلام امر به معروف و نهی از منکری را که از دل، زبان و عمل برخاسته باشد می‏ستاید و در اهمیت برپایی چنین اصلی می‏فرماید: «ای مؤمنان! آنکه بیند ستمی می‏رانند یا مردم را به منکر می‏خوانند و او به دل خود آن را نپسندد، سالم مانده و گناه نورزید و آنکه آن را به زبان انکار کرد، مزد یافت و از آنکه به دل انکار کرد، برتر است و آنکه به شمشیر به انکار برخاست تا کلام خدا بلند و گفتار ستمکاران پست گردد، او کسی است که راه رستگاری را یافت» (پیشین، صص 374 و 428).
شیعه شناسی » شماره 16 (صفحه 140)

حضرت برای خط بطلان کشیدن بر این نظر که انجام این اصل، خطرهایی به همراه دارد، فرمود: «همانا امر به معروف و نهی از منکر از صفات پروردگار است، نه اجل را نزدیک کند و نه در روزی کاهش آرد» (همان، ص 155).

علی علیه‏السلام درباره دلیل وضع این فریضه از سوی خداوند، فرمود: «خدا امر به معروف را برای اصلاح کار همگان و نهی از منکر را برای بازداشتن بی‏خردان واجب گرداند» (همان، ص 402). حضرت از مردم می‏خواهد با اتکا به این اصل به نقد و نظارت کارگزارانش بپردازند و در نامه‏ای خطاب به مردم کوفه، می‏فرماید: «اگر نکوکار بودم، یاری‏ام کنید و اگر گناهکار بودم، از من بخواهید تا به حق بازگردم» (همان، ص 343).

علی علیه‏السلام نتیجه سهل‏انگاری و ترک این اصل را بسیار ناگوار می‏داند: «امر به معروف و نهی از منکر را وامگذارید که بدترین شما حکمرانی شما را در دست گیرد! آن‏گاه دعا کنید و از شما نپذیرد» (همان، ص 321).

علی علیه‏السلام علت نابودی امت‏های پیشین را عدم توجه به این اصل می‏داند و درباره اهمیت انجام آن می‏فرماید: «پس بازدارید از کار زشت و وادارید به نیکی، پیش از آنکه بر شما فرود آید، مانند آنچه بر سر گذشتگان آمد» (ثقفی کوفی، 2536، ص 25ـ26).

حضرت به لحاظ اهمیتی که این اصل در حفظ دین، اصول اسلامی و کنترل قدرت دارد، حتی در وصیت خویش نیز بر انجام آن توصیه کرده است: «از امر به معروف و نهی از منکر، غفلت مورزید تا به کیفر این غفلت، قدرت امر به معروف و نهی از منکر از شما سلب و خوار و ناتوانتان بگذارد» (اصفهانی، 1379، ج 1، ص 53).

لازمه نقد و نظارت دقیق قدرت، پایبندی به اصل مهم کنترل و پاسخ‏گویی است. حضرت به منظور نقد و نظارت دقیق بر کارگزارانش به اصل کنترل و پاسخ‏گویی توجه دارد و البته لازمه پاسخ‏گویی را کنار گذاشتن تکبّر و خودبزرگ‏بینی می‏داند. در خطبه «قاصعه» به نفی «تفاخر» می‏پردازد: «آتش عصبیت را که در دل‏هایتان نهفته است، خاموش سازید و رشته تکبر را از گردن‏هاتان فرود آرید و بپرهیزید از بزرگی فروختن (تفاخر) از روی حمیت» (شریف رضی، 1376، ص 212 ـ 213).

حضرت «تجسس در احوال شخصی را در نظام حکومتی به‏شدت ممنوع کرد؛ امّا بر مراقبت از کارمندان نظام اسلامی و نظارت بر رفتار کارگزاران از طریق تشکیلات اطلاعاتی تأکید ورزید، تا اینکه مبادا کارگزاران در انجام وظایف کوتاهی کنند و با تکیه بر قدرت و مسندی که در اختیار دارند، به حقوق مردم تجاوز روا دارند» (ری شهری، 1379، ص 43).

معروف است اول کسی که پلیس انتخاب کرد، حضرت بود. «در زمان حکومت، عده‏ای از سربازان اسلام را انتخاب نمود و منصب پلیسی به آنان داد و اسم آنها را "شرطة الخمیس" گذاشت و آنها افرادی بودند معروف به عدالت و مورد اعتماد که حتی در بین مردم شهادت یکی از آنها معادل شهادت دو نفر حساب می‏شد» (روحانی، 1375، ص 105).

علی علیه‏السلام با تأسیس «بیت القصص» به ناتوانان و مظلومان این امکان را داد که بی‏واسطه با نوشتن دادخواست و افکندن آن به این مکان، با شخص اول قدرت در ارتباط باشند و شکایات خویش را به اطلاع آن حضرت برسانند و بر این اساس به نقد و نظارت عوامل اجرایی او بپردازند (ری شهری، 1379، ص 67).

اصل دیگری که علی علیه‏السلام در نقد و نظارت قدرت بدان توجه بسیار داشت، لزوم نظارت بر کارگزاران و بازرسی اعمالشان بود.

علی علیه‏السلام به منظور نقد و نظارت قدرت کارگزاران خویش، نظارت دقیقی در رفتار و اعمال آنها داشت و چنانچه خطایی از آنان می‏دید، به‏شدت آنان را سرزنش می‏نمود و حتی در مواردی بدون در نظر گرفتن ملاحظاتی به عزل آنها می‏پرداخت.

علی علیه‏السلام در این راستا به‏شدت از عثمان بن حنیف ـ والی بصره ـ به علت شرکت در مهمانی یکی از جوانان ثروتمند بصره که به فقرا عنایتی نداشت، انتقاد کرد و فرمود: «ای پسر حنیف! از خدا بترس و گرده‏های نانت تو را کفایت کند، اگر به رهایی از آتش دوزخ عنایت است، بدان که پیشوای شما بسنده کرده است از دنیای خود به دو جامه فرسوده، و دو قرص نان را خوردنی خویش نموده است، به خدا از دنیای شما زری نیندوختم و از غنیمت‏های آن ذخیره ننمودم و بر جامه کهنه‏ام نیفزودم و اگر می‏خواستم، می‏دانستم چگونه عسل پالوده و مغز گندم و بافته ابریشم را به‏کار برم، لیکن هرگز هوای من بر من چیره نخواهد گردید و حرص مرا به گزیدن خوراک‏ها نخواهد کشید. چه بُوَد که در حجاز یا یمامه کسی حسرت گرده نانی برد یا هرگز شکمی سیر نخورد و من سیر بخوابم و پیرامونم شکم‏هایی باشند از گرسنگی به پشت دوخته و جگرهای سوخته، یا چنان باشم که گویند درد تو این بس که سیر بخوابی و گرداگردت جگرهایی بُود در آرزوی پوست بزغاله. آیا بدین بسنده کنم که مرا امیرالمؤمنین گویند و در ناخوشایندی‏های روزگار شریک آنان نباشم و یا در سختی زندگی نمونه‏ای برایشان نشوم» (شریف رضی، 1376، ص 319 ـ 320).

حضرت در نامه‏ای دیگر از شریح قاضی به دلیل خرید خانه‏ای به قیمت هشتاد هزار درهم انتقاد کرد و با فرستادن کسی آن خانه را از او گرفت (همان، ص 272)؛ مدتی بعد چون برخی از احکام شریح را درست ندانست، به عزل او پرداخت. (اصفهانی، 1394 ق، ص 140/ ثقفی کوفی، 2536، ص 34 ـ 35/ جاحظ، 1343، ص 219/ سیوطی، 1371، ص 184 ـ 185).
شیعه شناسی » شماره 16 (صفحه 143)

علی علیه‏السلام در نامه‏ای دیگر، به بازخواست زیاد بن ابیه ـ نایب عبداللّه‏ بن عباس ـ در بصره به علت متهم شدن به خیانت در «فی‏ء» مسلمانان می‏پردازد: «اگر مرا خبر رسد که تو در فی‏ء مسلمانان اندک یا بسیار خیانت کرده‏ای، چنان بر تو سخت گیرم که با اندک مال مانی و درمانده به هزینه عیال و خوار و پریشان حال» (شریف رضی، 1376، ص 283).

حضرت در نامه‏ای دیگر خطاب به یکی از کارگزارانش می‏نویسد: «به من خبر رسید که تو کشت زمین را برداشته‏ای و آنچه پایت بدان رسیده برای خود نگاه داشته‏ای و آنچه در دستت بوده، خورده‏ای، حساب خود را با من بازپس ده و بدان که حساب خدا بزرگ‏تر از حساب مردان است» (پیشین، ص 41).

علی علیه‏السلام در نامه خود به مالک توصیه می‏کند بر کارگزارانش نظارتی دقیق اعمال دارد: «بر کارهای آنان مراقب دار و جاسوسی راستگو و وفاپیشه بر ایشان بگمار که مراقبت نهانی تو در کارهاشان وادار کننده آنهاست به رعایت امانت و مهربان بر رعیت؛ اگر یکی از آنان دست به خیانت گشود و گزارش جاسوسان تو بر خیانت همدستان بود، بدین گواه بسنده کن و کیفر او را به تنبیه بدنی بدو برسان و آنچه به دست آورده، بستان، پس او را خوار بدار و خیانتکار شمار و طوق بدنامی را در گردنش درآر» (همان، ص 333).

حضرت حتی از کارگزاران خود می‏خواست رعایت حال غیرمسلمانان حوزه حکومتی‏اش را بکنند و چون در این زمینه از آنان کوتاهی می‏دید، به سرزنش آنان می‏پرداخت (همان، ص 282 ـ 283).

یعقوبی می‏نویسد: «چون علی علیه‏السلام باخبر شد که مصقلة بن هبیره ـ حاکم اردشیر خوره ـ خراج آن منطقه را بی‏مورد پراکنده می‏سازد، بدو نوشت: "خبری از تو به من رسید که باور کردن آن بر من گران آمد که تو خراج مسلمانان را در میان بستگانت و کسانی که بر تو درآیند، می‏بخشی. به خدایی که دانه را شکافت و جان را آفرید، دقیقا این گزارش را بازرسی خواهم کرد و اگر آن را درست یافتم، تو در نزد من زبون خواهی شد"» (یعقوبی، 1374، ج 2، 114).

علی علیه‏السلام در میان سپاهیان خود اعلام داشت: آماده دریافت و رسیدگی به شکایت مردم است: «من در میان سپاه جایی دارم، پس شکایت‏هایی را که دارید به من برسانید و آنچه از آنان به شما می‏رسد و جز خدا و من توانایی برطرف کردن آن را ندارد، با من در میان گذارید تا من به یاری خدا آن را تغییر دهم» (شریف رضی، 1376، ص 345).

حضرت نظارتی سخت بر کار عاملان خویش داشت و آنان را ملزم به رعایت حقوق مردم می‏کرد و چنانچه خیانتی از آنان می‏دید، در طی نامه‏ای به او می‏نوشت: «در مورد عمل خود و آنچه از کارها که به‏دست توست، مواظبت کن تا کسی را بفرستم و از تو تحویل بگیرد» (نویری، 1364، ج 5، ص 255).

بنابراین در نگاه علی علیه‏السلام ، حاکم اسلامی باید، دائما رفتار کارگزاران خویش را تحت نظارت قرار دهد (منتظری، [بی‏تا]، ص 3).

علاوه بر نظارتی که علی علیه‏السلام بر کارگزاران خود دارد، بر کار خراج و خراج‏دهندگان و مأموران جمع‏آوری خراج، سپاهیان، کاتبان، بازرگانان، صنعتگران، بازاریان و ... هم نظارتی دقیق داشت تا از موقعیت خود سوءاستفاده نکنند. علی علیه‏السلام به مالک توصیه می‏کند با نظارت بر این افراد جلوی فساد جامعه را بگیرد و در نامه 25 نهج‏البلاغه به عاملان زکات دستور می‏دهد رعایت حال مردم را بکنند و با آنان به‏خوبی رفتار کنند. «علی علیه‏السلام در بازار می‏گشت و در دست تازیانه‏ای داشت و آنان را به پرهیزگاری و راست‏گفتاری و خوب خرید و فروش کردن و ترازو را رعایت کردن، دستور می‏داد» (پیشین، ص 256).

اصل دیگری که علی علیه‏السلام در راستای نقد و نظارت قدرت بر انجام آن تأکید داشت، نظارت سخت بر کار خویشان و نزدیکان است تا از موقعیت پیش آمده سوءاستفاده نکنند. او در این زمینه حتی بر خانواده خود سخت می‏گیرد و نه تنها مناصبی به فرزندان خود نمی‏دهد، بلکه بر رفتارهای آنها نظارتی سخت دارد و این امر را به مالک هم توصیه می‏کند: «والی را نزدیکان است و خویشاوندان که خوی برتری‏جستن دارند و گردن‏فرازی و در معاملات انصاف را کمتر به کار بستن، ریشه ستم اینان را با بریدن اسباب آن برآر و به هیچ یک از اطرافیانت و خویشاوندانت زمینی را به بخشش وامگذار و مبادا در تو طمع کنند» (شریف رضی، 1376، ص 338).

رفتار علی علیه‏السلام با مخالفان و دشمنانش نیز بیانگر آن است که حضرت، نقد و نظارت قدرت را قبول داشته است. ایشان به مخالفان خود تا وقتی که دست به شمشیر نمی‏بردند، اجازه اظهار نظر و نقد می‏داد که نمونه عینی آنها آزاد گذاشتن متمردین از بیعت و خوارج است.

بنا به روایت ابن قتیبه، علی علیه‏السلام بعد از تمرد مغیره به او اجازه داد هر طوری که می‏داند رفتار کند (ابن قتیبه، [بی‏تا]، ص 49) و به گزارش دینوری، درخواست مالک اشتر در فشار آوردن بر متمردین و به زور بیعت گرفتن از آنها را رد کرد و آنها را به حال و عقیده خودشان رها کرد (دینوری، 1364، ص 179).

همچنین خوارج در کمال آزادی به ابراز عقیده می‏پرداختند و حتی در بین نماز آن حضرت سر و صدا بر پا می‏کردند؛ امّا امیرالمؤمنین با آنان در منتهای آزادی برخورد کرد، زندانشان نکرد و شلاقشان نزد و حتی سهمیه آنان را از بیت المال قطع نکرد (مطهری، 1354، «الف»، ص 143)؛ چه اینکه حتی در برابر اتهامات آنان به پاسخ‏گویی برمی‏خاست و مانع فعالیت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آنان نمی‏شد و جلوی اظهار نظر و عقیده خوارج را نمی‏گرفت و این‏چنین به مخالفان سیاسی خود اجازه اظهار نظر و انتقاد از بالاترین مقام سیاسی را می‏داد. حضرت به یاران خود توصیه می‏کرد بدون توجه به صاحب‏سخن، به مطلبی که می‏گوید، توجه کنند: «انظر الی ما قال و لا تنظر الی من قال» (حر العاملی، [بی‏تا]، ج 1، ص 46).

علی علیه‏السلام به منظور ایجاد محدودیت فکری به فردی که با او در جنگ بود، نسبت شرک و نفاق نمی‏داد (همان، ج 11، ص 62) تا آن فرد در گفتن نظرهای خود، علی‏رغم نبرد با حضرت آزاد باشد.
نتیجه

برایند نهایی این نوشتار عبارت است از:

1. دین اسلام اصل مهم نقد و نظارت قدرت را پذیرفته است؛ چه اینکه آیاتی از قرآن کریم و احادیثی از پیامبر اعظم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بر آن تأکید دارد؛

2. جدا از طرز حکومت اسلامی که مشروط و مقیّد به شریعت است، در دین اسلام برای مهار قدرت روش‏هایی وضع شده است؛

3. نقد و نظارت قدرت در تاریخ صدر اسلام امر پذیرفته شده‏ای بود که رفتارهای عملی حضرت رسول صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و خلفای اولیه مؤید آن است؛ امّا عملاً با شروع حاکمیت ملوکی ـ سلطانی معاویه، تجلیل از حاکم جایگزین آن شد؛

4. از جمله مسائل اساسی حاکمیت علی علیه‏السلام ، پذیرش حق نقد و نظارت قدرت از سوی مردم بوده است؛

5. حضرت برای تحقق زمینه‏های نقد و نظارت قدرت و انجام عملی آن از سوی مردم اصولی را وضع کرد و در سرتاسر حکومت خود بدان پایبند ماند؛

6. الگوی ارائه شده نقد و نظارت قدرت از جانب علی علیه‏السلام ، نمونه مناسبی از رفتارهای مردم‏سالارانه حکومتی ایشان می‏باشد که امروزه می‏تواند الگویی برای جوامع اسلامی، به‏خصوص جامعه شیعی ایران جهت حرکت در این مسیر باشد.

منابع

* قرآن کریم.

109. آریان پور، عباس و منوچهر؛ فرهنگ فشرده انگلیسی به فارسی؛ چ 9، تهران: امیر کبیر، 1366.

110. ابن اعثم کوفی، محمد بن علی؛ الفتوح؛ تصحیح غلامرضا طباطبایی‏مجد؛ تهران: آموزش انقلاب اسلامی، 1372.

111. ابن ابی الحدید، عزالدین ابو حامد؛ شرح نهج‏البلاغه؛ بیروت: دارالاحیاء التراث العربیة، الطبعة الثانیه، 1965 م.

112. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ ؛ شرح نهج‏البلاغه؛ تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم؛ قاهره: دارالاحیاء الکتب العربیه، 1378 ق.

113. ابن الاثیر، عزالدین محمد؛ الکامل فی التاریخ؛ بیروت: دار صادر، 1399 ق.

114. اصفهانی، ابوالفرج؛ مقاتل الطالبیین؛ ترجمه جواد فاضل؛ چ 2، [بی‏جا]، مطبوعاتی علمی، 1379.

115. اصفهانی، ابونعیم؛ حلیة الاولیاء و طبقات الصفیاء؛ [بی‏جا]، مطبعة السعاده، 1394 ق.

116. ابن قتیبه الدینوری، ابی محمد عبداللّه‏ بن مسلم؛ الامامة و السیاسة؛ تحقیق طه محمد الزینی؛ بیروت: دارالمعروفه، 1388 ق.

117. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ؛ امامت و سیاست؛ ترجمه ناصر طباطبایی؛ تهران: ققنوس، 1380.

118. احمدی، ظهیر؛ آزادی و مسئولیت از نظر نهج‏البلاغه؛ اندیشه صادق، ش 1، 1379.

119. بازرگان، عبدالعلی؛ آزادی در نهج‏البلاغه؛ تهران: رساء، 1377.

120. بیگدلی، علی؛ تاریخ اندیشه سیاسی در غرب از طالس تا مارکس؛ چ 2، تهران: مؤسسه عطاء، 1376.

121. تاری، جلیل و دیگران؛ تاریخ اسلام؛ قم: دفتر نشر معارف، 1381.

122. ثقفی کوفی، ابواسحاق ابراهیم بن محمد؛ الغارات؛ ترجمه محمد باقر کمره‏ای؛ چ 1، [بی‏جا]، فرهنگ اسلام، 2536.

123. الجاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر؛ تاج؛ ترجمه محمد علی خلیلی؛ تهران: ابن سینا، 1343.

124. جرداق، جرج؛ امام علی علیه‏السلام صدای عدالت انسانی؛ ترجمه سید هادی خسرو شاهی؛ چ 3، قم: خرم، 1376.

125. جر، خلیل؛ فرهنگ لاروس؛ ترجمه سید حمید طبیبیان؛ چ 10، تهران: امیر کبیر، 1379.

126. جعفری، محمد تقی؛ حکمت اصول سیاسی اسلام؛ چ 2، [بی‏جا]، بنیاد نهج‏البلاغه، 1373.

127. الحرانی؛ تحف العقول؛ تحقیق علی اکبر اغفاری؛ تهران: کتاب فروشی اسلامیه، 1400 ق.

128. حر العاملی، الشیخ محمد حسین؛ اثبات الهداة؛ تحقیق احمد جنتی؛ قم: مطبعه علمی، [بی‏تا].

129. ـــــــــــــــــــــــــــ ؛ وسائل الشیعه؛ تهران: المنشورات المکتبة الاسلامی، [بی‏تا].

130. حائری یزدی، مهدی؛ حکمت و حکومت؛ [بی‏جا]، شادی، 1995 م.

131. خسروی، غلامرضا؛ «مبانی مشروعیت سیاسی از دیدگاه امام علی علیه‏السلام »؛ اندیشه صادق، ش1، 1373.

132. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه؛ درآمدی بر حقوق اسلامی؛ تهران: سمت، 1368.

133. دلشاد تهرانی، مصطفی؛ ماه مهرپرور (تربیت در نهج‏البلاغه)؛ [بی‏جا]، دریا، 1379.

134. دینوری، احمد بن ابی داود؛ اخبار الطوال؛ ترجمه محمود مهدوی دامغانی؛ تهران: نی، 1364.

135. محمدی ری شهری، محمد؛ سیاست‏نامه امام علی علیه‏السلام ؛ ترجمه مهدی مهریزی؛ [بی‏جا]، دارالحدیث، 1379.

136. روحانی، سید محمد صادق؛ نظام حکومتی در اسلام؛ [بی‏جا]، مکتبه امام صادق، 1375.

137. زنجانی، عمید؛ فقه سیاسی؛ تهران: امیر کبیر، 1366.

138. السیوطی، جلال‏الدین عبدالرحمن بن أبی بکر؛ تاریخ الخلفاء؛ تحقیق محمد یحیی‏الدین عبدالحمید؛ مصر: مطبعة السعاده، 1371.

139. شریف رضی؛ شرح نهج‏البلاغه؛ سید جعفر شهیدی؛ چ 11، تهران: علمی و فرهنگی، 1376.

140. سروش، عبدالکریم؛ تحلیل مفهوم حکومت دینی؛ تهران: رساء، [بی‏تا].

141. ـــــــــــــــ ؛ حکمت و معیشت؛ چ 4، تهران: صراط، 1377.

142. ـــــــــــــــ ؛ اوصاف پارسایان؛ چ 7، تهران: صراط، 1379.

143. طبری، محمد بن جریر؛ تاریخ الرسل و الملوک؛ بیروت: مؤسسة عزالدین، 1413 ق.

144. قرضاوی، یوسف؛ فقه سیاسی؛ ترجمه، عبدالعزیز سلیمی، تهران: احسان، 1379.

145. کریمی، علی «الف»؛ «مبانی مشروعیت حکومت امام علی علیه‏السلام »، طوبی (مجموعه مقالات درباره امام علی علیه‏السلام )؛ به اهتمام زین‏العابدین درگاهی، [بی‏جا]، رسانش، 1381.

146. ــــــــــ «ب»؛ بررسی تطبیقی ساختار حکومتی علی علیه‏السلام با معاویه؛ پایان‏نامه دوره کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، 1381.

147. ـــــــــ ؛ علی علیه‏السلام و نحوه نگرش به قدرت؛ فصلنامه تاریخ اسلام، ش 12، 1381.

148. ــــــــ ؛ و سید عطاءاللّه‏ مهاجرانی؛ «علی علیه‏السلام و اسلوب رُواة فی الحکومه و السلطان»؛ مجلة العلوم الانسانیه، العدد 10، 1424 ق.

149. کارلتون، کلایمررودی و دیگران؛ آشنایی با علم سیاست؛ ترجمه بهرام ملکوتی؛ چ 3، تهران: سیمرغ، 1356.

150. کاریت؛ آزادی و برابری؛ ترجمه مرتضی اسعدی؛ کیان، ش 7.

151. لیذر، سی.ا؛ مقدمه‏ای بر علم سیاست؛ ترجمه منصور رحمانی و دیگران؛ تهران: عطاء، 1367.

152. معین، محمد؛ فرهنگ فارسی؛ چ 6، تهران: امیر کبیر، 1363.

153. مقدم، علی؛ حاکمیت همزیستی جهانی ملت‏ها؛ تهران: ابن سینا، 1344 م.

154. المودودی، ابوالاعالی؛ خلافت ملوکیت؛ ترجمه خلیل احمد حامدی؛ منصوره، لاهور: دارالعروبة، 1983.

155. مطهری، مرتضی «الف»؛ جاذبه و دافعه علی علیه‏السلام ؛ قم: صدرا، 1354.

156. ـــــــــــ «ب»؛ سیری در نهج‏البلاغه؛ قم: صدرا، چ 2، 1354.

157. منتظری، حسینعلی؛ درس‏هایی از نهج‏البلاغه؛ [بی‏جا]، [بی‏نا]،] بی‏تا].

158. نویری، شهاب‏الدین احمد؛ نهایة الارب فی فنون الادب؛ ترجمه محمود مهدوی دامغانی؛ تهران: امیر کبیر، 1364.

159. نبوی، سید عباس؛ فلسفه قدرت؛ تهران: پژوهشکده حوزه و دانشگاه و سازمان سمت، 1379.

160. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب؛ تاریخ یعقوبی؛ ترجمه محمد ابراهیم آیتی؛ چ 7، تهران: علمی و فرهنگی، 1374.

161. Altijani Alsamavi, muhammad; The true followers of prophat 5 sunral; ovm, first edition, 1995.

162. Holth, P.M. Lambton, Ann.K.S. And Bernard; lewis; The cambridge history of islam; cambridge university paris, 1970.

163. Mogenthou, Hans; politics Amongnation the stuggel for power and peace; New york, 1973.

164. Rosentahal, Erwin, I.J; political thought in Medieval islam An introductry out Line; cambridge at the university paris, 1968,

165. Robertson, David, Dictionary of politics, London, Penguin books, 1998.

166. Lammens, Henri; Etudes surlergne Galife Omaiyde Moawiah, university saint Joseph, paris, 1908.

167. WWW.emadbaghi.com.