احادیث صعب مستعصب و چگونگی تعامل با آنها (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

اخباری وجود دارند که قبول و فهم آنها، نه از طریق رعایت اصول عقلائیِ محاوره و نه برای همه، بلکه برای مخاطبانی با درجه ی معرفتی خاص ممکن می شود؛ این اخبار در زبان روایات، به «صعب مستصعب» وصف شده اند. و محدّثان شیعه در کتب خود این روایات را با اسناد و تعابیر مختلف ذکر کرده اند. فهم پاره ای از این روایات تنها برای سه گروه «فرشتگان مقرب»، «انبیاء مرسل» و «بندگانی که قلوبشان بر ایمان آزموده شده است»، ممکن شناخته شده و بخشی برای همین سه گروه نیز ممکن نیست. و این نفی و اثبات، به درجات متفاوت احادیث بازگشت دارد. مقاله حاضر کاوشی در متن این احادیث است. توجه به صدر و ذیل روایات این مجموعه ارتباط وثیق موضوع این روایات با اهل بیت (ع) و فضائل آنها را نشان می دهد. فضایل و کمالاتی که در وجود معصومان (ع) است و درک و اعتقاد به صحّت آن برای توده ی مردم مشکل است. نشر این روایات، منوط به اطمینان از قبول مخاطب است؛ لذا ائمه (ع) چنان که خود از برخی افراد تقیه می کرده اند، اصحاب را نیز به منتشر نکردن این اخبار فراخوانده اند. مواجهه با این نوع روایات راهکارهای ویژه ای دارد؛ مانند اینکه نباید آنها را انکار کرد. بلکه باید آن را به خدا و رسول و ائمه(ع) بازگرداند. گفتنی است که یکی از آسیب های نشر بی ضابطه ی این احادیث، اتهام راوی به غلو بوده است؛ اما راهکار عملی تشخیص احادیث صعب از روایات مجعول غالیان، به پژوهشی جداگانه نیازمند است.