مطالعات خلیج فارس

آسیب پذیری داخلی کشورها از یک سو و تهدیدهای خارجی منطقه ای و فرامنطقه ای از سوی دیگر، نقش بسزایی در بی ثباتی و ناامنی در سطح ملی، منطقه ای و جهانی دارد. منطقه حساس خلیج فارس نیز از این قاعده مستثنا نیست و عوامل داخلی و همچنین تنش های موجود بین کشورهای منطقه این قابلیت را دارد که ثبات و امنیت آن را آسیب پذیر کند. ورود عوامل خارجی فرامنطقه ای به منطقه نیز تهدیدزا بوده و در تقویت آسیب های درونی و تهدیدهای بیرونی نقش پررنگی داشته اند؛ چنانکه از دیرباز چالشی جدی برای کشورهای ساحلی خلیج فارس ایجاد کرده اند. مهمترین عاملی که توان برهم زدن ثبات سیاسی و امنیت خلیج فارس را دارد رقابت شدید بین کشورهای این منطقه است. امنیت خلیج فارس از مسائل اساسی بین المللی، منطقه ای و ملی کشورهای منطقه از جمله ایران است و حضور قدرت های خارجی در منطقه بر پیچیدگی امنیت خلیج فارس می افزاید. هدف این پژوهش بررسی امنیت پایدار و اجرای سیاست های منطقه ای و تأمین منافع ملی کشورهای حوزه خلیج فارس به شیوه توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای است. یافتههای پژوهش حاضر با بررسی عوامل امنیت و ناامنی در منطقه خلیج فارس نشان از آن دارد که آنچه سبب ایجاد امنیت و ثبات در این منطقه می شود، تمرکز بر الگوی معادله روابط بین واحدهای سیاسی بر اساس وابستگی متقابل امنیتی بین تمام کشورهای حوزه خلیج فارس است که امنیت را در سطح خلیج فارس ایجاد می کند و آسیب های داخلی و تهدیدهای خارجی نسبت به آن را مرتفع می سازد.

قبیله بنی کعب یکی از قبایل مهم و تأثیرگذار در روابط بین ایران و عثمانی از زمان سلسله افشار تا عقد معاهده ارزنه الروم دوم در زمان محمدشاه قاجار بود. بنی کعب با استفاده از اوضاع آشفته ایران در دوران حکمرانی دولت های ناتوان صفویه، زندیه و قاجاریه به صورت خودمختار در فلاحیه و مناطق زیرنفوذ خود، مشکلاتی را چه در خشکی و چه در دریا برای دولت-های ایران و عثمانی ایجاد کرده و کرانه خلیج فارس را به آشوب می کشیدند. کعبی ها با استفاده از توان رزمی خود به مقابله با شاهان ایران و پاشایان بغداد و بصره که از طرف عثمانی تعیین می شدند می پرداختند و با این دو دولت قوی در منطقه می -جنگیدند. از طرفی کمپانی هند شرقی انگلیس نیز که از تسلط بنی کعب بر کرانه خلیج فارس نگران بود به دشمنی با آنها می-پرداخت. این قبیله با اینکه محدوده تحت نفوذ کمی در بین دو دولت و یک شرکتِ در اختیار داشت اما به خوبی از عهده دفاع از منطقه تحت تسلط خود برمی آمد. از آنجا که بنی کعب در قلمرو ایران می زیستند و دارای مذهب شیعه نیز بودند نسبت به دولت ایران تابعیت بیشتری داشته و همچنین در عهد افشاریه و زندیه حملات آنها بیشتر متوجه بصره در قلمرو عثمانی و کمپانی هند شرقی انگلیس بود و در لشکرکشی های شاهان ایرانی علیه عثمانی نیز حضور داشتند. بعد از اختلافات بین ایران و عثمانی در عهد قاجار و تحدید مرزها طبق معاهدات ارزنه الروم و مشخص شدن وضعیت قبایل مرزی، بنی کعب به دلیل داشتن اشتراکات سیاسی و مذهبی بیشتر با ایرانیان، تابعیت دولت ایران را پذیرفتند.

برای تصمیم گیری در عرصه سیاست خارجی شناخت واقعیت های بیرونی، توانمندی های درونی و هزینه ها و فایده های احتمالی ضرورت دارد. بر این اساس تحلیل محیط راهبردی در سیاست خارجی از الزامات اساسی است. تحلیل محیط همچنین امکان آینده نگری و جلوگیری از شرایط و رویدادهای پیش بینی نشده را فراهم می آورد. مسائل منطقه خلیج فارس با پیوندهای درونی عمیق تاریخی، فرهنگی، سیاسی اقتصادی و پیوستگی جغرافیایی از اولویت بالایی برای جمهوری اسلامی ایران برخوردار است. مقاله حاضر با بهره گیری از روش ها و ابزار علمی تحلیل محیط در دانش مدیریت راهبردی و روشی تحلیلی و توصیفی درصدد پاسخگویی به این پرسش است که الگوی مناسب تحلیل محیط در حوزه خلیج فارس چیست؟ بدین منظور با استناد به مؤلفه های تاریخی، فرهنگی، وابستگی های اقتصادی و رقابت قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای، از میان الگوهای تحلیل محیط، الگوی PESTEI شامل مؤلفه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فن آوری، زیست محیطی و قانونی را به عنوان الگوی مناسب برای تحلیل تغییرات محیطی معرفی می نماید.

لنگرگاه های سواحل عمان همیشه میزبان کشتی هایی بودند که در مسیر خلیج فارس به هندوستان و شرق آفریقا تجارت می کردند. بندر «قَلهات» از قرن پنجم تا دهم هجری قمری به واسطه حضور بیشتر ایرانیان و تبادلات اقتصادی بسیار به عنوان یکی از معروف ترین و مهم ترین شهرهای این ناحیه محسوب می شد. معرفی این بندر و بررسی دوره حیات اقتصادی و جایگاه آن در مناسبات تجاری خلیج فارس، مسأله اصلی تحقیق حاضر است. یافته های این پژوهش که به روش توصیفی - تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه ای گرد آمده است نشان می دهند که پیشرفت و رونق بندر قلهات از قرن هفتم تا دهم هجری مربوط به دوره حاکمیت ملوک هرموز بود و نقش مهمی در تأمین کالا و تبادلات اقتصادی در این دوره ایفا می کرد تا جایی که از آن به عنوان پایتخت دوم ملوک هرموز یاد شده است. در آستانه قرن دهم هجری و با ورود پرتغالی ها به سواحل عمان و تخریب این بندر به دست آنها، موقعیت تجاری آن نیز رو به افول نهاد و به تدریج از صحنه اقتصادی عمان و خلیج فارس خارج شد.

خوزستان از جمله قدیمی ترین مراکز پیدایش تمدن بشری است که در عرصه انواع محصولات کشاورزی و تجاری دارای جایگاه ممتازی است. یکی از قبایل تأثیرگذار در این سواحل بنی کعب بود. مهاجرت آنها از قبان به سواحل خوزستان موجب گسترش و رونق محصولات کشاورزی و ایجاد بسترهای مناسب بازرگانی و اقتصادی در این سواحل شد. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی موقعیت جغرافیایی خوزستان، تاریخچه فعالیت اقتصادی و بازرگانی بنی کعب در سواحل خوزستان و نقش بنی کعب در اقتصاد سواحل خوزستان می پردازد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که با توجه به تسلط و نفوذی که قبیله بنی کعب در حوضه خلیج فارس و رود کارون داشتند، تجارت و صادرات انواع محصولات کشاورزی و صنایع دستی در دوره مورد بررسی این مقاله از طریق بنادر خوزستان به کشورهای عربی، هند، قاره اروپا و آمریکا رونق چشمگیری داشت.

نام خلیج فارس، از قدیمی ترین نام هایی است که از سده های پیش از اسلام تا به امروز بر پهنه آبی بین ایران و شبه جزیره عربستان اطلاق می شود. زمانی که بشر توانست تاریخ نویسی را آغاز کند این آبراهه را به اشکال نوشتاری مختلف «دریای پارس»، «دریای فارس» یا «خلیج فارس» نامیده اند. با وجود تلاش های سیاسی بسیار برای تحریف نام خلیج فارس، اسناد، مدارک و نقشه های تاریخی بسیاری بر نام خلیج فارس صحه می گذارند. اروپاییان در قرن شانزدهم میلادی و آغاز دوره رنسانس در بسیاری از علوم از جمله علم جغرافیا و کارتوگرافی به پیشرفت های قابل توجهی دست یافتند. این پژوهش به شیوه توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر اسناد و منابع کتابخانه ای به واکاوی نام خلیج فارس در برخی از نقشه های تاریخی باقی مانده از جهانگردان اروپایی در قرن شانزدهم میلادی می پردازد. نتایج نشان می دهد که نام خلیج فارس در نقشه های اروپائیان به اشکال گوناگونی آمده است که در هشت مورد با عنوان «Sinus Persicus»، یک مورد با عنوان «Mar persio»و یک مورد به صورت «Golfo persico» نام گذاری شده است و این عناوین بُرهانی بر ایﻦ ادﻋﺎ است که این آبراهه تاریخی همیشه خلیج فارس بوده است.