پیشینه های کتابشناختی

پیشینه های کتابشناختی، کارکردهای گوناگونی در نظامهای رایانه ای کتابخانه ها دارند. پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی، ماهیت و کارکردهای چندگانه هر یک از عناصر داده ای (فیلدهای موجود) در استانداردهای مرتبط با پیشینه های کتابشناختی (قواعد انگلو ـ امریکن، آیاس بیدی، مارک، و فراداده دوبلین کور) را با توجه به تأثیر احتمالی محیط رایانه ای پیوسته بر آنها بررسی میکند. نتایج تحلیل نشان میدهد، پیشینه کتابشناختی در قالب الکترونیکی کارکردهای متنوعی در پاسخ به نیازهای گوناگون در محیط رایانه ای (در حوزه کاری ناشران، کتابفروشان، کتابخانه ها، و کاربران) دارد. این کارکردها در پنج مقولة «بازیابی اطلاعات»، «شناسایی مدارک اطلاعاتی»، «مکان یابی مدارک»، «برقراری پیوند میان مدارک مرتبط به هم»، و «مدیریت پایگاه» دسته بندی شده است. مقاله حاضر در پی توجیه نیاز به سطح هماهنگ تر و کامل تری از توصیف، یعنی افزودن داده های بیشتر و استانداردتر به پیشینه های کتابشناختی در محیط پیوسته است. این رویکرد به منظور توسعه انواع قابلیتهای فهرستهای رایانه ای و نیز بهسازی شیوه میانکنش آنها در شبکه وب است.

هدف : مدل « اف.آر.بی.آر. » یا ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی، مدلی مفهومی است که به دنبال غنی سازی پیشینه های کتابشناختی است. این مقاله، به دنبال شناسایی و درک مدل، معایب، و مزایای آن است. روش/ رویکرد پژوهش: مقاله حاضر، مقاله ای مروری است که با تمرکز بر گزارش های ایفلا و مقالات نگارش­یافته در مورد مدل « اف.آر.بی.آر. » نگارش یافته است. یافته­ها: « اف.ار.بی.ار » محیطی برای ایجاد حداکثر پیوندهای ممکن میان عناصر کتابشناختی است. این مدل ابزاری مناسب را جهت بازیابی اطلاعات در اختیار کاربران قرار می­دهد و از دوباره­کاری­های موجود در پیشینه­های کتابشناختی جلوگیری می­کند. نتیجه گیری: « اف.آر.بی.آر. » محیطی برای ایجاد حداکثر پیوندهای ممکن میان عناصر کتابشناختی است. این مدل، ابزاری مناسب را جهت بازیابی اطلاعات در اختیار کاربران قرار می دهد و از دوباره کاری های موجود در پیشینه های کتابشناختی جلوگیری می کند.

هدف: پژوهش حاضر به مطالعه دیدگاه سه گروه از کاربران (عادی، متخصص موضوعی ادبیات فارسی و کتابدار) در خصوص میزان اهمیت و ارزشگذاری هر یک از ویژگیهای موجودیت های الگوی مفهومی اف. آر. بی. آر. در پیوند با وظایف کاربری پرداخته است. روش: این پژوهش به روش پیمایشی انجام گرفته است. از پرسشنامه به عنوان ابزار گردآوری داده ها استفاده شد که در این راستا با استفاده از مصاحبه های نیمهساختاریافته دیدگاه سه گروه نمونه (کاربران عادی، کاربران متخصص و کتابداران) در خصوص ویژگی های موجودیت های الگوی مفهومی اف. آر. بی. آر. در پشتیبانی از وظایف کاربری (یافتن، شناسایی، انتخاب و دسترسی) تبیین گردید. یافته ها: نتایج پژوهش حاکی از آن است که از بین ویژگی های موجودیتهای الگوی مفهومی اف. آر. بی. آر.؛ «عنوان اثر»، «عنوان بیان»، «عنوان نمود عینی»، «نام شخص» و «نام تنالگان» از دیدگاه کلیه کاربران و کتابداران مورد بررسی دارای ارزش زیاد در پشتیبانی از وظایف کاربری هستند. اصالت/ارزش: ضروری است نرم افزارهای کتابخانه ای بر مبنای مفاهیم الگوی مفهومی اف. آر. بی. آر. بازنگری گردند. پژوهش حاضر به عنوان یکی از اولین گامها، دیدگاه کاربران بالقوه فهرستهای رایانه ای را در خصوص ویژگی های موجودیت های این الگو در پیوند با وظایف کاربری مورد مطالعه قرار داده است.

هدف: به کارگیری آر.دی.ای. با توجه به محیط و منابع اطلاعاتی جدید، ضرورتی انکارناپذیر است. این امر در صورتی به درستی محقق خواهد شد که پیشینه های کتابشناختی کم اشکال و بستر مناسبی از نظر فنی فراهم باشد. پیشینه های کتابشناختی فارسی که سالها با استفاده از قواعد انگلوامریکن فهرست نویسی شده اند، اکنون برای رویارویی با آر.دی.ای. نیازمند بررسی هستند تا با استفاده از این شناخت، برنامه ریزی هدفمند صورت پذیرد. از این رو، هدف این پژوهش شناسایی وضعیت پیشینه های کتابشناختی موجود در کتابشناسی ملی ایران، به منظور بررسی به کارگیری قواعد توصیف و دسترسی (آر.دی.ای.) است. روش: روش پژوهش از نوع پیمایشی توصیفی است که به صورت تطبیقی انجام شده است. به منظور ارزیابی وضعیت کنونی پیشینه های کتابشناختی موجود در کتابشناسی ملی ایران در قالب نرم افزار رسا و سنجش میزان تطبیق آنها با آر.دی.ای، از سیاهه وارسی استفاده شده است. به این منظور، در این پژوهش 1794 فیلد در قالب 111 پیشینه کتابشناختی فارسی در موضوع تاریخ ایران که در دو سال 1386 و 1390 فهرست نویسی شده اند، بررسی شد. یافته ها: نتایج این پژوهش، انطباق بیش از 88% از داده های مندرج در فیلدهای پیشینه های کتابشناختی مورد بررسی با آر.دی.ای. را نشان داد. همچنین، بیشترین اِشکالهای شناسایی شده برای این پیشینه ها به اِشکال انطباق نداشتن با آر.دی.ای. با 07/47% در پیشینه ها و 20/11% از فیلدها و پس از آن به ترتیب اِشکال عدم ورود اطلاعات با 38/31% در پیشینه ها و 46/7% از فیلدها، درج نشدن اطلاعات در فیلدهای درست با 41/12% در پیشینه ها و 95/2% از فیلدها، اِشکال فهرستنویسی با 15/5% در پیشینه ها و 22/1% از فیلدها و اِشکال تایپی و املایی با 98/3% در پیشینه ها و 94/0% از فیلدها مربوط می شود. مقایسه میان اِشکالهای شناسایی شده نشان داد فراوانی تمامی اِشکالها به جز تفاوت با آر.دی.ای. در سال 1386 بیشتر از سال 1390 است. از دستاوردهای این پژوهش، جدول تطبیقی مارک ایران- آر.دی.ای. است که برای کنترل پیشینه های کتابشناختی از آن استفاده شد. با استفاده از نتایج این پژوهش، زمینه مناسب برای برنامه ریزی به منظور به کارگیری آر.دی.ای. فراهم می شود. انجام چنین پژوهشهایی از سوی کمیته راهبردی آر.دی.ای. توصیه شده و نتایج حاصل از آن برای همکاریهای بین المللی در این زمینه سودمند خواهد بود.

مقدمه: نسب شناسی به عنوان یکی از قدیمی ترین علوم، به مطالعه رابطه خویشاوندی افراد بشر و توالی و تناسب نسل آنها می پردازد و کارکردی مشابه در فضای علمی دانشگاهی با عنوان «نسب شناسی علمی» به کار می رود. روابط در یک خاندان و تبار علمی شامل روابط نسبی و روابط غیرنسبی است. غنی سازی پیشینه های کتابشناختی از طریق شناسایی و افزودن حداکثر روابط میان موجودیت ها برای ساختن سوپر رکورد (فراپیشینه) حائز اهمیت است و سازماندهی دانش به دنبال رفع این مسئله برای نیل به وب معنایی است. هدف از این پژوهشی بررسی این رابطه و شناخت ابعاد و ویژگی های آن به منظور بازتعریف در فهرست های رایانه ای است. روش شناسی: پژوهش حاضر با رویکرد ترکیبی و با استفاده از روش های تحلیل استنادی و پیمایشی و با ابزارهای سیاهه وارسی، مصاحبه و پرسشنامه انجام شده است. جامعه آماری پژوهش را کتاب های درسی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی به تعداد 30 عنوان کتاب و 1452 رکورد استنادی تشکیل می دهند. تمامی رکوردها در قالب شناسنامه استناد مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفتند. در مرحله بعد، شناسنامه هر کتاب، شامل تحلیل استنادها و روابط نویسندگان، طی مصاحبه نیمه ساختاریافته، مورد تأیید نویسندگان قرار گرفت. یافته ها: میزان تأثیرپذیری هر یک از نویسندگان از افراد مورد استناد مشخص شد. سپس بر اساس یافته های مصاحبه و همچنین تحلیل رزومه نویسندگان، انواع روابط نسبی و غیرنسبی پدیدآور با افراد تحلیل شد. نتیجه گیری: نتایج پژوهش نشان داد که روابط علمی در خاندان علمی نویسندگان کتاب های درسی به روشنی قابل ردیابی است؛ دانشجویان برای تبیین و توضیح و توجیه و اعتباربخشی به اساتید خود استناد می دهند. بیشترین استناد در مقام تکریم و قدردانی به اساتید است درحالی که بیشترین استناد به دانشجویان در مرور پیشینه ها است. با پیوند این یافته ها به یافته های اثرگذاری، می توان به شبکه دلایل استناددهی افراد با توجه به نقش آنها در یک خاندان و تبار علمی پی برد. چنان که رابطه روابط تبار علمی با دلایل استناددهی نیز معنادار شده است. استنادها بیشتر در بخش مقدمات و تعاریف و بحث استفاده شده که بیانگر اتکا به دیگران برای توجیه و ارائه تعاریف به کاررفته است. یافته ها در بررسی وضعیت نویسندگان نشان داد که گستره نفوذ اندیشه افراد صاحب نام در حوزه علوم اطلاعات و دانش شناسی از جایگاه و مقبولیت علمی و همچنین در برخی موارد جایگاه های اداری آنها نشئت می گیرد. همچنین مشخص شد که روابط نسبی جایگاه مهمی در ظهور و بروز اندیشه این افراد در کتاب های درسی داشته است. یافته ها در بخش اثرگذاری از روابط نسبی نشان داد که استناد دهندگان دارای روابط نسبی تحت تأثیر خاندان علمی خود قرار دارند.