آیات مشابه

آیات مشابه به مجموعه آیاتی گفته می شوند که یک موضوع را با الفاظ و تعابیر مشابه بیان می کنند، لیکن از نظر ساختار کلام، تفاوت هایی دارند از قبیل: تقدیم و تأخیر، حذف و اضافه، تعریف و تنکیر، اِفراد و جمع، تبدیل حرف به حرف دیگر و تبدیل کلمه به کلمه دیگر. آنچه در این مقاله مورد نظر است یافتن حکمت تفاوت تعابیر در آیات مشابه می­باشد. برای کشف این حکمت ها، باید از علوم و منابع مختلفی بهره برد تا در فضای حاکم بر آن سوره قرار گرفت و سعی کرد تا بدین وسیله به مقصود کلام الهی نزدیک شد. این علوم عبارتند از: سیاق، لغت، معانی، بیان، بدیع، صرف، نحو، سبب نزول، ناسخ و منسوخ و ترتیب نزول. گفتار حاضر سعی در معرفی اجمالی این منابع دارد و در ضمن آن نمونه هایی از آیات مشابه را مورد بررسی قرار می دهد تا تبیین کند هر یک از این علوم چه نقشی در کشف حکمت تفاوت های لفظی آیات مشابه دارد. مطالعة نمونه های متعدد روشن می کند که هر یک از علوم یاد شده چه اهمیتی در فهم از قرآن کریم و در شیوه تفسیر آن دارند.

در بحث از تفاوت های بیانی آیات مشابه، این سؤال مطرح می شود که چه عواملی سبب ایجاد چنین تفاوت هایی شده است. چه چیز سبب می شود تا لفظی در یک آیه مقدم و در آیه مشابهش مؤخر شود و یا واژه ای از یک آیه حذف و در آیه مشابهش ذکر شود و.... به طور کلی می توان گفت این تفاوت اسلوب ها به سه عامل باز می گردد که عبارتند از: سیاق معنایی، سیاق لفظی و تفنن در کلام. سیاق معنایی و لفظی حکمت اختصاص هر لفظ به سوره را توضیح می دهد و تفنن در کلام، تنها وجود اختلاف در آیات را تبیین می کند.

امروزه یکی از رویکردهای نوین در نقد ادبی، رویکرد تاریخ ادبی هرمنوتیکی است که به جای سرگذشت مؤلف و متن، «ت اریخ خوانن دگان م تن» ی ا «تاریخ ادبیات مخاطبان» را پیشنهاد می دهد. براساس این رویکرد، مورخ ادب ی، کار خود را بیشتر بر شرایط درک و دریافت متن ادبی متمرکز می کن د تا بر شرایط آفرینش آن و با این مبنا، به نگارش سرگذشت یک متن پس از تولد و سپس به بررسی حرکت آن در طول تاریخ می پردازد. از دیگر سو، دسته ای از آیات قران کریم هستند که از آن ها با نام مشابه لفظی(یا متشابهات لفظی) یاد می کنند؛ این آیات دارای الفاظ شبیه به هم بوده که از جهات مختلف با یکدیگر شباهتی سؤال برانگیز دارند. در این راستا، پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این سوال است که اینگونه آیات، در موقعیت های مختلف تاریخی چه نقشی بازی کرده اند و حضورشان در تاریخ، چگونه است؟ در حقیقت نسبت متن این آیات، با ذوق و سلیقه دوره های مختلف چگونه است؟ آیا متن این آیات، در گذر زمان، پرسش های مختلفی را طرح می کند؟ آیا نسل های مختلف در مکالمه با آن پرسش های تازه ای را مطرح نموده اند؟ بررسی تاریخ ادبی هرمنوتیکی آیات مشابه قرآن کریم، حاکی از آن است که مردمان هر دوره، با توجه به شرایط زمانی و مکانی خویش و نیز افق انتظاراتشان از متن مقدس قرآن کریم، مواجهه های مختلف با این آیات داشته اند و از آنجا رویکردها و خ وانش ه ای گون اگونی از این آیات، پدی دار ش ده اس ت. نوشتار حاضر با بررسی نگارش های به دست آم ده از این آیات، به معرفی انواع رویکردها در مواجهه با این آیات پرداخته و خوانندگان را بر مبنای نوع خوانشی که از این آیات دارند، دسته بندی نموده است.

اصطلاح «معنای معنا» از دیرباز میان دانشمندان زبان عرب رایج بوده و امروزه زبان شناسان با عناوینی چون دلالات ایحایی، انعکاسی و سایه معانی از آن یاد می کنند. در متون قرآنی، معانی دیگری غیر از معانی اصلی و لغوی وجود دارد، که در فراسوی معانی وضعی جاى می گیرد و از رهگذر عناصر عاطفی و سیاق زبانی، خود را نشان می دهد. در قرآن کریم یکی از اسلوب های بی نظیری که در آن معانی دوم تجلی می یابد، اسلوب تقدیم و تاخیر در آیات مشابه است. این اسلوب شگفت انگیز در آیات این گونه خود نمایی می کند که آیاتی شبیه به هم در سیاق های مختلف با اندک تفاوتی تکرار شده اند و واژگان آن دستخوش جابجایی گردیده اند. همین امر معانی تازه و بدیعی را به ارمغان آورده که با بهره گیری از یافته ها و دستاوردهای زبان شناسی می توان به نکات نهفته آن دست یافت. این مقاله با روش توصیفی–تحلیلی بر آن است با مقایسه تقابل های متناسب آیات تقدیم و تاخیر، و نیز با بهره گیری از معنای معنا و دلالت های جانبی، دریچه تازه ای از زیبایی های بیانی قرآن را بگشاید. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که تقدیم و تأخیر واژه ها، همانند تقدیم انس بر جن و سماء بر أرض و نفع بر ضرر و یا عکس آنها... علاوه بر اینکه از اصول و ضوابطی نظام مند پیروی می کند بیانگر نوع چینش ساختمان واژگان قرآن متاثر از مفهوم سیاق و بافت کلام است و همین امر باعث شده قرآن کریم از وحدت موضوعی والایی برخودار باشد و این کتاب آسمانی را در میان دیگر کتاب ها اعجاز بی نظیری بخشیده است.

قرآنیان نام یک جریان فکری است که با تکیه بر وحدت امت اسلامی و شعار بازگشت به قرآن در سال های مشروطه و پس از آن، تحت تأثیر اندیشه های اصلاحی سید جمال الدین اسدآبادی و شیخ هادی نجم آبادی توسط یکی از شاگردان ایشان به نام سید اسدالله خرقانی شکل گرفت و به وسیله ی چهره های دیگری همچون: شریعت سنگلجی، یوسف شعار، برقعی، قلمداران و حسینی طباطبایی و...ادامه یافت. این گروه که قرآن را در بخش اعتقادات کافی و بی نیاز از سنت می دانند، روش تفسیری قرآن به قرآن را شاخص فهم قرآن ، قرار داده اند؛ اگرچه یکی از مهم ترین و معتبرترین روش های تفسیری ، تفسیر قرآن به قرآن می باشد ، لکن کاربرد این روش تفسیری از سوی ایشان در حوزه ی اعتقادت ، با نقدهایی همچون عدم فراگیری، ناهماهنگی و ضعف در نتیجه گیری همراه بوده است که در این پژوهش به بررسی آن پرداخته شده است.

«مشابه لفظی» که از آن در آثار کهن علوم قرآن به «متشابه القرآن» و أحیانا «مشتبهات القرآن» تعبیر شده است، به گونه ای از آیات قرآن اطلاق می شود که در موضوع یا موضوعاتی تکرار شده و با وجود اختلافاتی اندک و چه بسا دقیق، دارای الفاظی شبیه به یکدیگر باشد. برخی از این تفاوت ها، عبارت اند از: تاکید و عدم آن، تعریف و تنکیر، اختلاف در حرف جرّ، زیادت و نقصان و زمان فعل. شباهت های فراگیر در آیات مشابه لفظی و دقیق بودن تفاوت ها در این گونه آیات، سبب شده که مترجمان دچار لغزش هایی در ترجمه این آیات شوند. این لغزش ها عمدتا معلول عدم توجه به تفاوتهای اندک و ناپیدای موجود در این آیات است و در مواردی به یکسان پنداری و به تبع آن یکسان سازی بی جا در ترجمه منجر شده است. در پژوهش حاضر ابتدا به معرفی گونه هایی از تشابه لفظی و نمونه هایی از آیاتی از این دست و تبیین دلیل تفاوت آن ها پرداخته شده است و سپس، عملکرد آقایان حدادعادل، رضایی اصفهانی، طاهری، فولادوند، کاویانپور، گرمارودی و مکارم شیرازی در ترجمه این دسته از آیات مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. نتایج پژوهش نشان می دهد که بهترین عملکرد مربوط به موسوی گرمارودی با 78.56% صحت است. پس از آن رضایی با 71.42%، فولادوند با 50%، حدادعادل و طاهری با 28.56%، کاویانپور و مکارم شیرازی با 14.28% قرار می گیرند.