عوامل شتاب زا

در این مقاله کوشیده ایم تا با استفاده از نظریة ""فشار ساختاری"" اسملسر، به تبیینی جامعه شناختی از جنبش مشروطه دست یابیم و ضمناً با این محک تجربی، نظریة مذکور را ارزیابی نماییم. بدین منظور و در این چهارچوب نظری، زمینه های مساعد ساختاری برای بروز جنبش مشروطه؛ فشارهای ساختاری (اقتصادی، سیاسی و ایدئولوژیک) ناشی از این زمینه ها بر سه قشر اصلی دخیل در جنبش(یعنی بازاریان، روشنفکران و روحانیان)؛ نشانگان شکل گیری باورهای همگانی شده نزد مشروطه خواهان حول چیستی، چرایی و چگونگی برون رفت از بحران های ساختاری موجود؛ حدوث برخی رخدادهای تحریک کننده (شتاب زا)؛ بالفعل شدن پتانسیل بسیج با مؤلفه های سه گانة رهبری، منابع و ارتباطات؛ و مآلاً ساختار دستگاه سرکوب و عملکرد آن در کنترل مشروطه خواهان بسیج شده مورد بررسی تاریخی قرار گرفته اند. در نهایت و با تکیه بر دستاوردهای این تحقیق، با رویکردی انتقادی، نظریة فشار ساختاری را ارزیابی نموده ایم.

بی شک انقلاب مشروطه یکی از تأثیرگذارترین و پیچیده ترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران است. صرف نظر از این تأثیرات، همواره پرسش های فراوانی پیرامون زمینه های پیدایش و موفقیت آن (دست کم در پیروزی انقلاب) مطرح بوده است. این پژوهش بر آن است تا از زاویه ای جدید به انقلاب مشروطه نگریسته، به بررسی مدل جانسون و میزان انطباق آن بر این انقلاب بپردازد. بر اساس این مدل، نخست منابع ایجاد تغییر در دو بعد ارزشی و محیطی در جامعه قاجار و نقش آن ها در ایجاد نظام نامتعادل اجتماعی بررسی می گردد و سپس به عملکرد نخبگان و نقش عوامل شتاب زا در روند این انقلاب پرداخته می شود. همچنین، تلاش خواهد شد جنبه های مثبت و منفی این انطباق در نظر گرفته شود و در کنار استفاده از مدل یادشده در بررسی انقلاب مشروطه، به کاستی ها و محدودیت های این کار نیز اشاره گردد. به نظر می رسد که این مدل بر روی انقلاب مشروطه به طور کامل قابلیت پیاده سازی ندارد و دارای کاستی هایی است؛ در نتیجه، در بخش هایی از آن نیاز به جرح و تعدیل احساس می شود تا بتواند از تعمیم پذیری مناسبی برای تبیین این پدیده تاریخی برخوردار گردد.