منهج الصادقین

«علم قرائت» را می توان یکی از مهم ترین علوم قرآنی دانست که تأثیری مستقیم بر ترجمه و تفسیر قرآن دارد. بررسی و ملاحظه ترجمه ها و تفاسیر قرآن در آیاتی که قرائات مختلف در کلمه یا کلماتی از آن ها وجود دارد که بر معنای آیات مؤثر است، نشانگر قرائت مورد پذیرش یا حداقل مرجَّح نزد مترجم یا مفسر قرآن می باشد. در این مقاله، ابتدا معرفی یک ترجمه (ترجمه ای ناشناخته و تصحیح شده از منطقه خراسان بزرگ) و سه تفسیر قرآن کریم (منهج الصادقین، زبده التفاسیر و مواهب العلیّه یا تفسیر حسینی) از مترجمان و مفسران ایرانی در قرن دهم هجری قمری مورد مطالعه قرار گرفته است. انتخاب قرن دهم از آن رو صورت پذیرفته که شواهد مختلف نشان می دهد در این قرن، مراحل آغازین دوره روی آوری کاتبان، مترجمان و مفسران به یک قرائت از میان قرائات مشهور صورت پذیرفته است. بررسی مقایسه ای قرائت قرآن در این ترجمه و تفاسیر نشان می دهد هرچند پذیرش قرائت واحد در قرن دهم نزد عموم محققان و در تمام مناطق ایران به طور فراگیر به چشم نمی خورد، ولی توجه به روایات منقول از عاصم بن ابی النَّجود کوفی بیشتر است. در این میان، تطابق کامل قرائت برخی از آثار با قرائت عاصم به روایت ابوبکر شعبه بن عیّاش در قرن دهم از قبیل «منهج الصادقین» و «تفسیر حسینی» نتیجه یاد شده را تقویت می کند.

موضوع پیدایش اسرائیلیات در میان مسلمانان و راه یابی آن به حوزه های حدیث، تاریخ و تفسیر، بسی درخور اهمیت است. با آغاز عصر تدوین تفسیر، اسرائیلیات بسیاری که وارد حوزه ی فرهنگ اسلامی شده بود، به تفاسیر راه یافت که تفاسیر شیعه نیز از این امر مستثنا نبودند. شیوه ی تعامل مفسران شیعی با روایات اسرائیلی از جهت ذکرسند، نقد و ردّ آنها متفاوت بوده است. آسیب های اساسی این رویکرد تفسیری، به دو ام ر باز می گردد: یکی، پرهیز از بررسی سندی روایات و دیگری، پرهیز از تحلیل دلالی و عرضه آن ها بر دلایل قطعی نقلی و عقلی؛ چنان که میراث فرهنگ روایی اهل بیت (ع)، گنجینه ای علیه اسرائیلیات و خرافه است. یکی از تفاسیر شیعه، تفسیر«منهج الصادقین فی إلزام المخالفین» نگاشته ملافتح الله کاشانی است که در آن روایات اسرائیلی به چشم می خورد. مفسر، گاهی این روایات را به منظور نقد آورده است؛ ولی در برخی موارد، مخصوصا در داستان های انبیاء مانند داستان حضرت نوح(ع)، روایات اسرائیلی را بدون هیچ نقدی آورده است. این روایات افزون برکاستی های سندی، از نظر محتوایی هم سستی هایی داشته و با نص صریح قرآن، احادیث معصومان(ع)، عقل و علم در تعارض اند.

نوشته پیش رو در پی معرفی یکی از معروف ترین مفسّران پارسی زبان و فارسی نویس سده دهم هجری، ملا فتح الله کاشانی است. هر چند از این عالم، تألیفات متعدد و ارزنده ای در دست است، نیز کتاب تفسیری قیم او با عنوان منهج الصادقین در عالم تشیّع پارسی، شهرت به سزایی دارد، درباره چهره تاریخی او گزارش چندانی نداریم. در این نوشتار، در پی آنیم تا با گردآوری و تحلیل گزارش های متفاوت و گاه متضاد از شخصیت آن بزرگوار، تا حدی در شناسایی او بکوشیم. در پایان نیز، نگاهی تحقیقی به دو اثر ارزنده او در ترجمه و تفسیر قرآن و نهج البلاغه خواهیم داشت.

در بسیاری از تفاسیر، به خصوص تفاسیر روایی، روایات فراوانی در زمینه ی تاریخ و سرگذشت پیامبران پیشین و نیز اعتقادات و معارف دینی نقل شده که منشأ بسیاری از آنها خرافات و داستان های ساختگی اهل کتاب است. که به این روایات اسرائیلیات گفته می شود. بسیاری از مفسّران، بدون نقد این روایات، به نقل آنها پرداخته اند. در سده ی اخیر، رویکردی نقّادانه به این روایات در میان مفسّران و اهل تحقیق صورت گرفته است. یکی از تفاسیر شیعه درآن روایات اسرائیلی به چشم می خورد، تفسیر «منهج الصادقین فی إلزام المخالفین» است که بوسیله ملا فتح الله کاشانی به تحریر در آمده است. مفسرگاهی، این روایات را به منظور نقد بیان کرده است. ولی در برخی موارد، مخصوصا در داستان های انبیاء مانند: ایوب(ع)، ادریس(ع)، عیسی(ع) و حضرت محمد(ص) روایات اسرائیلی را بدون هیچ نقدی آورده است. این روایات علاوه براشکال سندی، از نظر محتوایی نیز مخدوش بوده و با نص صریح قرآن، احادیث معصومین(ع)، عقل و علم در تعارض هستند. در این مقاله، که به روش توصیفی و شیوه کتابخانه ای و تجزیه و تحلیل و تبیین داده هاست، ابتدا آیاتی را که در تفسیر آنها از این قصص خرافی و روایات اسرائیلی استفاده شده، مشخص گردیده و پس از دسته-بندی این روایات به بررسی و نقد متنی و سندی آنها پرداخته شده است.

با آغاز عصر تدوین تفسیر، اسرائیلیات فراوانی که وارد حوزه فرهنگ اسلامی شده بود به تفاسیر راه یافت که تفاسیر شیعه نیز از این پدیده پیراسته نبودند. پرسمان نخست در این جستار آن است که شیوه رویارویی مفسران شیعی و ریشه های آن چه بوده است. می توان گفت رویکرد مفسران شیعی به روایات اسرائیلی، یکسان نبوده است. ریشه های پیدایش رویکرد تفسیری پذیرش روایاتی از این دست، می تواند: یکی، پرهیز از بررسی سندی روایات و دیگری پرهیز از تحلیل دلالی و عرضه آن ها بر دلایل قطعی نقلی و عقلی باشد. پژوهش حاضر مطالعه ای کتابخانه ای است که با رویکرد کیفی و با استفاده از روش های تحلیل سندی و متنی این موضوع را بر پایه قرآن و احادیث بررسی نموده است. تفسیر شیعی «منهج الصادقین فی إلزام المخالفین» توسط ملا فتح الله کاشانی به رشته نگارش در آمده و به باور برخی محققان، بعد از تفسیر ابوالفتوح رازی ، بهترین و جامع ترین تفسیر فارسی تألیف شده تا آن زمان است. در تفسیر مذکور، روایات اسرائیلی به چشم می خوردکه بر رسیده می شود.