نوح

چکیده: پژوهش حاضر به معرّفى و نقد مقاله نوح (Noah) در دائرة المعارف قرآن (Encyclopaedia of the Quran) مى پردازد. ویلیام برینر (William Brinner) نویسنده مقاله، در آن به بررسى جایگاه حضرت نوح 7 در قرآن، کتاب مقدس، قصص الانبیاء و ادیان ابراهیمى پرداخته است. مقاله یاد شده، نکات مثبتى دارد، امّا برخى از مطالب مطرح شده در آن قابل نقد است. موارد نقدپذیر عبارت اند از : تکرار نام نوح 7 در قرآن، مرورى بر سوره نوح، نامشروع بودن فرزند نوح، روزه روز عاشورا و نجات عوج غول پیکر.

محیی الدین بن عربی، بزرگ چهره برجسته عرفان اسلامی، در طی آثار خود همواره با نگاهی ژرف به آموزه های دینی توجه کرده است. وی بر بنیاد آموزه های عرفان نظری خود، با نگرشی باطنی به تأویل و تحلیل آیات قرآن و احادیث نبوی همت گمارده و در این راستا سعی نموده است که با قرائتی نو از آموزه های دینی بنیان دستگاه فکری خود را مستحکم تر سازد. وی در اثر جاودان خود، فصوص الحکم، با تحلیل احوال بیست و هفت نبی، به تأویل آموزه های دینی موجود درباره هر نبی پرداخته و به کشف اسرار نبوت هر نبی نائل آمده است؛ وی در طی این اثر ماندگار تأویلات بسیار بدیعی درباره آیات وارده درباره حضرت نوح (ع) ارائه کرده ولی پیچیدگی و آشفتگی عبارت او در این بخش، بیشتر شارحان وی را دچار سردرگمی کرده، تا بدان جا که در پی بازسازی آرای قرآنی وی در آثار متأخر، عملاً توجهی به یافته های وی در این بخش نشده است و در پژوهش هایی که ذیل فص نوحی عرضه شده ، فقط به آموزه تشبیه و تنزیه بسنده شده است. گفتار حاضر بر آن است که از سویی به بازسازی بی پرده و صریح تأویلات وی در آیات نوحی همت گمارد و از سوی دیگر به وجوه ضعف کلامی و تأویلی آن اشاره کند.

نوشتار پیش رو پژوهشی است درباره یکی از مصادیق روایات معروف به ""منتقله"" که به مسأله خندیدن حام به پدرش نوح7 اختصاص دارد. اکثر دانشمندان اهل تسنن روایت خنده حام بن نوح را بدون تحلیل، نقل نموده اند. شیخ طبرسی گرچه روایت مورد بحث را نقل کرده اما به نظر می رسد آن را نپذیرفته است. علاوه بر بحث دلالی آن، که به سبب تسرّی گناه ادعایی حام بن نوح بر اولاد و نسل های بعدی وی، مخالف عدل الهی است؛ آنچه که در این خصوص مورد غفلت واقع شده است، ندرت نقل روایت خنده حام بن نوح در مصادر اولیه حدیثی شیعه و فراوانی آن در منابع اهل تسنن است؛ بلکه روایاتی نیز در کتب حدیثی شیعه و در مواردی در کتب اهل تسنن وجود دارد که مخالف آن است مانند حرمت شرب خمر در تمامی شرایع، نفرین حام به سبب مجامعت با همسرش در کشتی. وجود نقل هایی مرسل یا با سند ضعیف، وجود انگیزه انتقام جویی از کنعانیان به عنوان اولاد حام از سوی یهودیان با جعل حدیث مذکور، ایجاد وهن در مذهب تشیع با ورود اسرائیلیات از سوی برخی راویان ضعیف، شباهت میان نقل تورات و روایت خنده حام بن نوح، مخالفت با عدل الهی و وجود رگه های تعصبات نژادی و قومی، منتقله بودن آن را از کتب عامه توسط امین الاسلام طبرسی محتمل می سازد. بنابراین روایت مورد بحث از امام هادی7 صادر نشده است؛ بلکه به سبب اغراض سیاسی و تکیه بر سخنان امثال وهب بن منبه چنین نسبتی به ایشان داده شده است.

هدف مقالۀ حاضر یک بررسی تطبیقی دربارۀ حوادث پیش از طوفان نوح (ع) میان تورات و متون دینی یهودی از یک سو، و قرآن مجید و متون دینی اسلامی از سوی دیگر است. در ابتدای داستان نوح در تورات سخن از پسران خدا، شیفتگی آنها به دختران آدمیان و تولد مردانی تنومند از ازدواج این دو دسته به میان آمده است. نظر قرآن، روایات و تفاسیر اسلامی در این باره چیست؟ و چه تفاوتی میان پیام اخلاقی قرآن و تورات در این زمینه وجود دارد؟ مقالۀ حاضر به این موضوع می پردازد و نتیجه می گیرد قهرمانان اصلی داستان در قرآن و متون اسلامی انسانها هستند، گناه اصلی آنها بت پرستی بوده و نوح آنها را به توحید دعوت می کرده است. اما قهرمانان اصلی در تورات و متون یهودی موجودات آسمانی و فرزندانشان بوده اند، گناه اصلی آنها بت پرستی نبوده و نوح نیز آنها را به توحید دعوت نکرده است. بنابراین قرآن از این داستان برای تاکید بر لزوم پایبندی به توحید استفاده کرده، اما تورات چنین پیامی را در بر ندارد.

بنا بر گزارش ادیان ابراهیمی، خداوند با پیامبران خود سخن گفته است و نیز پیامبران با او سخن گفته اند. در برخی کتب مقدس این ادیان، گفتگوهای خداوند و انبیا آمده است. از جملة این کتب، قرآنو عهد عتیقمی باشند. سخنان و گفتگوهایی که بین خداوند و پیامبران در دو کتاب قرآن کریمو عهد عتیقنقل شده است، چه شباهت ها وتفاوت هایی دارد؟ بررسی وجوه اشتراک و اختلاف آن ها حاصل تلاشی است که در این مقاله بدان پرداخته ایم. پرداختن به مباحث مقایسه ای بین دو متن مقدس می تواند به شناخت بهتر دو دین و ایجاد راة برای گفتگوی ادیان و تقریب بین آن ها منجر گردد. مکالماتی از خداوند و انبیا (آدم، نوح، ابراهیم ، لوط و موسی (ع)) در این کتب آمده است که در برخی وجوه مشابه و در برخی وجوه غیرمشابه می باشند. مکالمات خداوند و این پیامبران در قرآنو عهد عتیقبسیار متفاوت است؛ زیرا هر یک از مکالمات که بررسی می گردد، در سیاق آیات همان کتاب بررسی خواهد شد. حتی اگر آیه ای در قرآنو یا عهد عتیقوجود داشته باشد که محتوای آن شبیه یکدیگر باشند، با توجه به سیاق آیاتی که در آن واقع شده است، معنای متفاوتی پیدا خواهد کرد. در بسیاری از آیات قرآنو عهد عتیقکه مکالمات خداوند و پیامبران در آن ها وجود دارد، اهداف قرآنو کتاب مقدس در آن ها دیده می شود. قرآنکتابی است که ادعا دارد برای هدایت تمام بشر نازل شده است، در مکالمات پیامبران نیز چنین چیزی دیده می شود. عهد عتیقنیز تاریخ قوم بنی اسرائیل را بیان می دارد و کتابی است مخصوص قوم بنی اسرائیل و مکالمات بیشتر پیامبران نیز در این زمینه دیده می شود.از این رو، اسلام دینی است که ادعای جهانی شدن دارد و یهودیت، دینی قومی محور می باشد.

موضوع پیدایش اسرائیلیات در میان مسلمانان و راه یابی آن به حوزه های حدیث، تاریخ و تفسیر، بسی درخور اهمیت است. با آغاز عصر تدوین تفسیر، اسرائیلیات بسیاری که وارد حوزه ی فرهنگ اسلامی شده بود، به تفاسیر راه یافت که تفاسیر شیعه نیز از این امر مستثنا نبودند. شیوه ی تعامل مفسران شیعی با روایات اسرائیلی از جهت ذکرسند، نقد و ردّ آنها متفاوت بوده است. آسیب های اساسی این رویکرد تفسیری، به دو ام ر باز می گردد: یکی، پرهیز از بررسی سندی روایات و دیگری، پرهیز از تحلیل دلالی و عرضه آن ها بر دلایل قطعی نقلی و عقلی؛ چنان که میراث فرهنگ روایی اهل بیت (ع)، گنجینه ای علیه اسرائیلیات و خرافه است. یکی از تفاسیر شیعه، تفسیر«منهج الصادقین فی إلزام المخالفین» نگاشته ملافتح الله کاشانی است که در آن روایات اسرائیلی به چشم می خورد. مفسر، گاهی این روایات را به منظور نقد آورده است؛ ولی در برخی موارد، مخصوصا در داستان های انبیاء مانند داستان حضرت نوح(ع)، روایات اسرائیلی را بدون هیچ نقدی آورده است. این روایات افزون برکاستی های سندی، از نظر محتوایی هم سستی هایی داشته و با نص صریح قرآن، احادیث معصومان(ع)، عقل و علم در تعارض اند.

داستان های قرآن کریم، درس های اجتماعی زیادی دارد که مفسران، در تفسیر آیات داستانی قرآن کمتر به این جنبه ها پرداخته اند. پیامبران، رهبران جامعه خودشان هستند، بنابراین شیوه ی دعوت مردم توسط آن ها، مقابله ی آنان با مخالفانشان و... می تواند الگوی خوبی برای رهبران و مردم یک جامعه دینی باشد. این مقاله به دنبال آن است تا علاوه بر توضیح آیات از دیدگاه مفسران، به بیان درس های اجتماعی داستان حضرت نوح در آیات 59 إلی 64 سوره أعراف نیز بپردازد. شیوه ی پاسخ دادن حضرت نوح به جنگ رسانه ای دشمن و تهمتی که «الملأ» (خواص) به او می زنند، دلسوزی و روشنگری زیاد برای جلوگیری از گمراهی مردمی که تحت تأثیر تهمت های دشمن، نسبت به جامعه ی دینی بدبین می شوند، از جمله درس هایی است که در این پژوهش به آن اشاره می شود؛ درس هایی که یک جامعه ی دینی مانند جمهوری اسلامی ایران می تواند از آن استفاده کند. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی-تحلیلی و شیوه ی گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای و بر اساس منابع مکتوب و الکترونیکی است.

روایت نوح× در کتاب مقدس و قرآن کریم از جهت موضوع مشترک است؛ اما شیوه روایت گری این متون درباره نوح× به دلیل تفاوت ها در درون مایه و هسته مرکزی، زمینه تفاوت روایت ها در بیان ویژگی های نوح× را فراهم کرد. متون دینی یادگشته با توجه به رهیافت های متفاوت در گستره خداشناسی، هستی شناسی و انسان شناسی  به روایت گری از داستان نوح پرداخته اند و همین جهت منشأ اختلاف کتاب مقدس و قرآن کریم در روایت گری داستان نوح می باشد. در روایت قرآن کریم با محوریت توحید به عنوان هسته مرکزی متن، روایت نوح از جهت ساختاری و محتوایی با روایت کتاب مقدس متفاوت است. در این ساختار، قوام بخش روایت نوح× در گستره فردی، پیراستگی و بی آلایشی از گناهان دینی و برگزیدگی از جانب خدا شناخته شد که این هویت در حوزه اجتماعی نقش تبشیر و انذار قوم بازنمون یافت. پژوهش حاضر با شیوه توصیفی و تحلیلی و با استفاده از اسناد کتابخانه ای در بازنمایی ویژگی های فردی و اجتماعی و منش زیسته نوح× در روایت گری کتاب مقدس و قرن کریم است. تأثیرپذیری مستقیم روایت ها از درونمایه متون خود و واگرایی هرکدام از روایت ها در بازشناسی هویتی نوح× از یافته های پژوهش است.