قلمرو دین

قلمرو دین از موضوعات پر چالش  و تأثیر گذار بر سپهر سیاسی جوامع اسلامی به ویژه ایران است. از نظر معرفتی رهیافت های متعددی به قلمرو دین قابل احصاء است که هر یک می تواند نقاط قوت و ضعف متعددی داشته باشد. رهیافت حداکثری مطلق، رهیافت حداقلی، رهیافت اکتفا به ارزش های اخلاقی و بیان کلیات، رهیافت دین متضمن یکى از احکام پنجگانه (واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح) و رهیافت تشکیل دین از عقل و نقل اهم این رهیافت هاست. بر این اساس، دغدغه بنیادین مقاله طرح رهیافتی است که در نسبت با شرایط ذهنی و مختصات عینی جامعه نقاط ضعف رهیافت های پیشین را نداشته و از قوت بیشتری برخوردار باشد. بدین ترتیب  پرسش اصلی، مختصات رهیافت مطلوب به قلمرو دین و چگونگی تحلیل ادعاها و نقاط ضعف رهیافت های موجود است. بر این پایه است که مقاله آن رهیافت ها را نابسنده دانسته و با نقدشان به طرح رهیافت قلمرو اعتدالی و انفکاکی دین بر اساس روش اجتهاد کلامی می پردازد. ویژگی های این الگو نیز عبارت از عدم مقبولیت رهیافت های حداکثری و حداقلی مطلق، سلسله مراتب و انفکاک قلمرو دین در عرصه های مختلف زیستی، سلسله مراتب و انفکاک قلمرو دین در ساحت های مدیریتی، تفکیک دین و شریعت،  تکالیف شرعی دائر مدار هدایت، و اجتهاد مستمر است. کلی دواژه ه ا: قلمرو دین، قلمرو اعتدالی انفکاکی، رهیافت حداکثری مطلق، رهیافت حداقلی.

یکی از مباحث کلامی که در دوران متأخر تحت تأثیر فرهنگ جدید غربی بیش ازپیش به آن پرداخته شده، مسئله «قلمرو دین» است. بحث قلمرو دین از آن رو مهم است که می تواند به روشنی در فهم متون دینی ما را یاری کند و قرینه ای برای فهم صحیح ما از دین محسوب شود. در این مقاله تلاش شده است تا رویکرد یکی از جوامع مهم روایی شیعه، یعنی کتاب شریف «اصول کافی» به موضوع «قلمرو دین» با روش گردآوری خانواده حدیثی بررسی شود. براساس این روش، از کنار هم قرار دادن مجموع روایات هم مضمون در اصول کافی مطابق یک معیار کلی، «گستره حضور دین در عرصه های مختلف زندگی بشر تا جایی است که با سعادت نهایی انسان گره خورده باشد». بیان این نکته حائز اهمیت است که در نوشتار پیش رو امکان بررسی قلمرو دین از منظر درون دینی مفروض گرفته شده است.

قلمرو دین یکی از مباحثی است که در میان متکلمان و فیلسوفان دین حائز اهمیت بوده و در زمان معاصر با عنوان هایی نظیر نیاز بشر به دین، انتظار بشر از دین، و گستره شریعت نیز مورد بحث واقع شده است. مسائل اصلی در قلمرو دین این است که دین چیست؟ چه ارکان و اجزایی دارد و تا چه حد می تواند در زندگی بشر دخالت داشته باشد؟ شأن دین بیان چه نوع مسائلی است؟ آیت الله مصباح یزدی قلمرو دین را بیان امور مربوط به سعادت ابدی انسان می دانند. دیدگاه ایشان برخی ابهامات را به دنبال داشته است که این مقاله به روش کتابخانه ای و با رویکرد تحلیلی به بررسی آنها می پردازد؛ ابهاماتی مانند سکولار شدن دین؛ خروج بسیاری از متون دینی از قلمرو دین؛ عدم تشخیص گزاره هایی که به سعادت انسان ارتباط دارد؛ چگونگی تشخیص ارتباط مستقیم یا غیرمستقیم گزاره ها و... . نوشتار حاضر این ابهامات را تبیین و بررسی می کند. مهم ترین یافته این مقاله آن است که این ابهامات عمدتاً ناشی از عدم درک درست این دیدگاه است.

قلمرو دین یکی از مباحثی است که در میان متکلمان اسلامی و غیراسلامی و فیلسوفان دین حائز اهمیت بوده است. در زمان معاصر با عنوان هایی نظیر نیاز بشر به دین، انتظار بشر از دین، گستره شریعت، قلمرو دین و...، مورد بحث واقع شده است. مسئله اصلی در قلمرو دین این است که دین چیست؟ چه ارکان و اجزایی دارد؟ دین تا چه حد می تواند در زندگی بشر دخالت داشته باشد؟ در این مقاله نگارندگان معتقدند که دیدگاه رایجی که از آیت الله جوادی آملی وجود دارد، به درستی تبیین نشده و نیاز است که دیدگاه ایشان به صورت منسجم بررسی شود. نتیجه نگاه منسجم به دیدگاه آیت الله جوادی آملی، بسیار متفاوت از آن چیزی است که تا به حال تقریر شده است. دیدگاه ایشان در زمینه قلمرو دین بسیار نزدیک به دیدگاه آیت الله مصباح یزدی است. ایشان اموری را دینی می داند که ارتباط با سعادت انسان داشته باشد. این مقاله به روش توصیفی تحلیلی به بررسی دیدگاه آیت الله جوادی آملی در این زمینه پرداخته است.

امروزه بحث قلمرو دین، از مباحث مهم در دنیای اسلام است. سید احمدخان هندی، اولین متفکری است که در تحدید قلمرو قرآن و سنّت به عنوان دو منبع مهم دین سخن گفته است. دیدگاه هایی که وی دراین باره ارائه کرده است، در چهار محور بررسی و ارزیابی می شود: سید احمدخان آیاتی از قرآن را که حاکی از قوانین دنیوی است، به معنایی مادی تأویل می کند؛ بر اساس دیدگاه وی، سنت، روحِ پیام الهی و تفسیر آن به شمار می آید که ازاین جهت شبیه کتب مقدس است. به اعتقاد سید احمد خان، سنت به طور عمده با معیار عقل سنجیده می شود؛ ازنظر وی، مسائل اخروی تنها حوزه وحی سنت است. مهم ترین نقدهایی که بر دیدگاه های وی وارد است، عبارت اند از: عقل و تجربه انسان در شناخت همه راه های معرفت، محدودیت دارد؛ ازاین رو، تابع قرار دادن قوانین حاکم بر زندگی دنیوی انسان در ابعاد اجتماعی -سیاسی، از قوانین مطرح در علوم تجربی، خطاست. تشبیه وحی سنت به وحی کتب مقدس، درحالی که تفاوت های مهمی بین این دو است، وجهی ندارد. تفسیر بودن جزئیات وحی سنّت، ناشی از دیدگاه سید احمدخان درباره ماهیت وحی و جنبه بشری دادن به آن است. قلمرو وحی سنّت، مسائل مهم اجتماعی -سیاسی را نیز در برمی گیرد.

دین به عنوان مقوله ایی در زندگی انسان در تمامی شئون و روزنه های وجودی او اثر می گذارد و انسان نیز از آن متاثر می گردد. این تاثیر و تاثر هم در جنبه های فردی انسان است و هم در جنبه های اجتماعی، و به تبع زندگی او تحت شعاع دین واقع می شود، و از دیگر سو دغدغه فکری و روحی بشر نسبت  به پس از مرگش نیز ارتباط وثیقی با دین و قلمرو آن و محدوده آن دارد. اهمیّت تعیین«قلمرو دین» و به خصوص«قلمرو شریعت» تنها در زندگی دنیوی و روزمره انسانی نیست، بلکه دغدغه فکری و روحی بشر نسبت به پس از مرگش نیز ارتباط وثیقی با دین و قلمرو آن و نیز شریعت و محدوده آن دارد این نوشتار با الهام گیری از منبع اصیل وحی_قرآن_ به بررسی قلمرو دینی پرداخته، و نشان دهنده ارتباط تنگا تنگ دین با زندگی بشر است به گونه ای که قرارگرفتن انسان در چارچوب دینی او را متصل به منبع لایزالی به نام الله می کند.  

بسیاری از آیات قرآن به امور طبیعی اشاره می کنند. پرسشی که مطرح می شود این است که آیا قرآن از بیان این حجم از آیات، فقط درصدد بیان اهداف خاصی، مانند توجه به مبدأ و معاد است؛ یا اهداف دیگری، همچون تولید علم دینی در امور طبیعی، سرپرستی دین در همه حوزه های بشری و... را نیز در نظر دارد؟ این مسئله را می توان در نسبت با دیدگاه ها در باب قلمرو دین مورد بررسی قرار داد. یکی از دیدگاه ها در باب قلمرو دین، دیدگاه حداکثری است؛ که در این پژوهش با تفکیک رویکردهای مختلف آن، با روش تحلیلی و مقایسه ای سعی شده است پاسخ مسئله مذکور داده شود. ازاین رو هر رویکرد 1) دینی دانستن همه ابزارها و منابع معرفتی بشر منتسب به آیت الله جوادی آملی، براساس برداشت رایج از بیانات ایشان؛ 2) شمول حداکثری متون دینی؛ 3) مدیریت و سرپرستی دین در تمام شئون انسان، متعلق به فرهنگستان علوم دینی؛ به طور جداگانه بیان و مورد ارزیابی قرار گرفته است. در تبیین رویکرد های پیش رو، روشن شد که هدف و حکمت آیات طبیعی در قرآن، علاوه بر معارف اصیل دین، ترغیب، تشویق و تولید دانش تجربی است. لکن در ارزیابی صورت گرفته این رویکردها در بیان حکمت های مزبور ناتمام هستند.