پیروز

یکی از رویدادهای مهم دورة ساسانیان جنگ های پیروز با هپتالیان است که با وجود تلاش هایی که ایرانیان در این پیکار ها از خود نشان دادند سرانجام شکست سختی از هپتالیان خوردند و ناچار پیامدهای زیادی را متحمل شدند. پیروز که پادشاهی خودکامه بود برای جبران نخستین شکست خویش، بار دیگر به نبرد هپتالیان رفت اما نه تنها کاری از پیش نبرد، بلکه جان خود را نیز از دست داد. پس از این شکست ها هپتالیان مدت های طولانی در امور سیاسی ایران دخالت کردند تا اینکه سرانجام در دورة پادشاهی انوشیروان از میان رفتند. بااین حال خاطرات تلخ این شکست ها هرگز از ذهن ایرانیان پاک نشد. بنابراین چندی بعد، ایرانیان برای حفظ آبرو برخی واقعیت ها را تغییر دادند و داستان هایی از خود ساختند که برپایة یکی از مهم ترین آنها، پهلوانی به نام سوفرا به جنگ هپتالیان رفت و سرانجام آنان را به سختی شکست داد و آنچه را از ایرانیان نزد هپتالیان به غنیمت مانده بود بازگردانید. به احتمال زیاد این روایت های ساختگی در بیشتر خدای نامه های دوران ساسانیان وجود داشته و ازآنجا به تاریخ های دوران اسلا می نیز راه یافته است. در این مقاله نخست به بررسی روایات شاهنامه دربارة جنگ های پیروز و سوفرا با هپتالیان و دیگر روایت های تاریخی می پردازیم؛ سپس اساسی ترین تحریفاتی را که در دورة ساسانیان وارد خدای نامه ها شده است نشان می دهیم.

پس از شکست ساسانیان در نهاوند، یزدگرد سوم (632 تا 651م/۱۰ تا ۲۹ق) به شرق ایران پناه برد. او برای بازپس گیری نواحی ازدست رفته، تلاش های بسیاری، مانند اتحاد با بزرگان و اشراف ایرانی ساکن در این مناطق انجام داد؛ اما این امر محقق نشد. پس از مرگ یزدگرد، فرزند وی پیروز، به همراه تعدادی از بزرگان دربار ساسانی، به دولت تانگ در چین پناه برد. آن ها همواره سعی می کردند تا با کمک چینیان و سُغدیان و تخاریان، ایرانشهر را از اعراب باز پس گیرند؛ اما در این راه، موفق نشدند. آگاهی ما درباره بازماندگان ساسانی که بعد از یزدگرد، به آسیای مرکزی و شرق دور پناه بردند، براساس منابع نخستین اسلامی، متون پهلوی، گزارش ها تاریخی چینی و ژاپنی و یافته های باستان شناختی در چین و ژاپن است. در اینجا سعی خواهیم کرد تا با بررسی و نقد اطلاعات متون فوق و پژوهش های جدید، تصویری روشن تر از واپسین بازماندگان ساسانیان در تخارستان و چین و ژاپن ارائه کنیم.

در بیتی از کوش نامه حکیم ایرانشان ابی الخیر، در حالی که شاه چین منتظر نیروی کمکی است تا به آبتین، شاهزاده ایرانی، حمله ور شود، آن نیروی کمکی بناگهان از «کابل» از راه می رسد. استاد والامقام، جلال متینی، در زیرنویس این بیت، بکارگیری کلمه «کابل» را در اصل نسخه به «یقین»، اشتباه دانسته است. در این مقاله تلاش شده است تا درستی این بیت بیاری شواهد تاریخی به اثبات برسد. با وجود این، فروپاشی شاهنشاهی ساسانی، رخدادی بزرگ در پیوندهای دو سویه ایران و شرق دور بود. در این موضوع، نخست گریز یزدگرد از مسیر سیستان به آسیای میانه و نیت به رفتن به چین و دودیگر پناهندگی دودمان شاهی به چین، دو رخداد اثرگذار بر ادب پارسی و اساطیر زرتشتی بوده است. به باور نگارنده، ایستایی یزدگرد در سیستان و نیز فرزندش، پیروز، در زرنگ، و نبرد با تازیان، از یک سو و پشتی های امپراتورهای دودمان تانگ از سویی دیگر، بهانه درهم تنیدگی این دو کران جغرافیایی بوده است؛ این درهم تنیدگی ناشی از دو رخداد سیاسی-نظامی، تاثیری مهم بر ادب فارسی و نیز برخی اساطیر کلیدی زرتشتی گذاشته است.